ادامه عنوان آزمایش الهی
فصل دوم : حکمت آزمایش
2 / 1 نمودار شدن ایمان و قوّت یافتن آن
فصل دوم : حکمت آزمایش2 / 1نمودار شدن ایمان و قوّت یافتن آنقرآن«آیا مردم پنداشته اند که تا گفتند: ایمان آوردیم ، رها می شوند و آزمایش نمی شوند؟ به یقین، کسانی را که پیش از آنان بودند، آزمودیم ، تا خدا آنان را که راست گفته اند، معلوم دارد و دروغگویان را نیز معلوم دارد» .
«اگر به شما زخمی رسیده ، آن قوم را نیز زخمی نظیر آن رسید ، و ما این روزها[ی شکست و پیروزی] را میان مردم به نوبت می گردانیم ، و تا خداوند، کسانی را که به راستی ایمان آورده اند، معلوم دارد و از میان شما گواهانی بگیرد ، و خدا ستمکاران را دوست نمی دارد ، و تا خدا کسانی را که ایمان آورده اند، خالص گرداند و کافران را نابود سازد . آیا پنداشته اید که به بهشت می روید، بی آن که خدا جهادگران و شکیبایان شما را معلوم بدارد ؟!» .
«ای کسانی که ایمان آورده اید ! خدا شما را به چیزی از شکار که در دسترس شما و نیزه های شما باشد، خواهد آزمود تا معلوم دارد چه کسی در نهان، از او می ترسد . پس هر کس بعد از آن، تجاوز کند، برای او عذابی دردناک خواهد بود» . (1)
.
1- .[در باره] سخن خداوند: «هر آینه خدا شما را به چیزی از شکار می آزماید» ، بیضاوی می گوید : این آیه در سال حدیبیّه نازل شد . خداوند، آنان را به وسیله شکار کردن، آزمایش نمود . در زمانی که محرم می شدند، وحوش تا دَمِ در خانه های آنان می آمدند، به طوری که می توانستند آنها را با دست بگیرند و با نیزه بزنند . کلمه «به چیزی» که نشانگر تقلیل و تحقیر است ، برای این است که بگوید این امتحان با امور بزرگ و دشواری که گام ها را می لغزاند (مانند گذشتن از جان و مال)، نیست . پس کسی که در این گونه امور ناچیز خوددار نباشد، چگونه می تواند در موارد سخت تر، پایداری بورزد ؟ «تا خدا معلوم دارد که چه کسی در نهان، از او می ترسد» یعنی تا کسانی که به سبب نیرومندی ایمانشان، از کیفر آینده خداوند که از نظرشان پنهان است و در انتظار است ، می ترسند، از کسانی که به سبب ضعف ایمان از آن نمی ترسند، متمایز شوند . پس علم را یادآوری فرمود و وقوع معلوم و آشکار شدن آن یا تعلّق علم را اراده نمود. «پس هر کس بعد از آن، تجاوز کند» یعنی: بعد از آزموده شدن با شکار .
ص: 10
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله فی قَولِهِ تَعالی : «وَ هُمْ لَا یُفْتَنُونَ» :لابُدَّ مِن فِتنَهٍ تُبتَلی بِهَا الاُمَّهُ بَعدَ نَبِیِّها ، لِیَتَبَیَّنَ الصّادِقُ مِنَ الکاذِبِ ؛ لِأَنَّ الوَحیَ انقَطَعَ وبَقِیَ السَّیفُ وَافتِراقُ الکَلِمَهِ إلی یَومِ القِیامَهِ . (1)
الکافی عن الحلبی :سَأَلتُ أبا عَبدِ اللّهِ علیه السلام عَن قَولِ اللّهِ عز و جل : «یَاأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَیَبْلُوَنَّکُمُ اللَّهُ بِشَیْ ءٍ مِّنَ الصَّیْدِ تَنَالُهُ أَیْدِیکُمْ وَرِمَاحُکُمْ» ، قالَ : حُشِرَ عَلَیهِمُ الصَّیدُ فی کُلِّ مَکانٍ حَتّی دَنا مِنهُم ؛ لِیَبلُوَهُمُ اللّهُ بِهِ . (2)
الإمام الصادق علیه السلام فی قَولِ اللّهِ عز و جل : «لَیَبْلُوَنَّکُمُ اللَّهُ بِشَیْ ءٍ مِّنَ الصَّیْدِ تَنَالُهُ أَیْدِیکُمْ وَرِمَاحُکُمْ» :حُشِرَ لِرَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله الوُحوشُ حَتّی نالَتها أیدیهِم ورِماحُهُم فی عُمرَهِ الحُدَیبِیَهِ ؛ لِیَبلُوَهُمُ اللّهُ بِهِ . (3)
الإمام علیّ علیه السلام :لَو أرادَ اللّهُ جَلَّ ثَناؤُهُ بِأَنبِیائِهِ حَیثُ بَعَثَهُم أن یَفتَحَ لَهُم کُنوزَ الذِّهبانِ ومَعادِنَ العِقیانِ (4) ومَغارِسَ الجِنانِ ، وأَن یَحشُرَ طَیرَ السَّماءِ ووَحشَ الأَرضِ مَعَهُم لَفَعَلَ ، ولَو فَعَلَ لَسَقَطَ البَلاءُ ، وبَطَلَ الجَزاءُ ، وَاضمَحَلَّتِ الأَنباءُ ، ولَما وَجَبَ لِلقائِلینَ اُجورُ المُبتَلَینَ ، ولا لَحِقَ المُؤمِنینَ ثَوابُ المُحسِنینَ ، ولا لَزِمَتِ الأَسماءُ أهالِیَها عَلی مَعنیً مُبینٍ ، ولِذلِکَ لَو أنزَلَ اللّهُ مِنَ السَّماءِ آیَهً فَظَلَّت أعناقُهُم لَها خاضِعینَ (5) ، ولَو فَعَلَ لَسَقَطَ البَلوی عَنِ النّاسِ أجمَعینَ . (6)
.
1- .مجمع البیان : ج 4 ص 487 ، بحار الأنوار : ج 67 ص 41 .
2- .الکافی : ج 4 ص 396 ح 2 ، تهذیب الأحکام : ج 5 ص 301 ح 1022 ، علل الشرائع : ج 2 ص 456 ، بحار الأنوار : ج 20 ص 347 ح 2 .
3- .تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 343 ح 193 عن معاویه بن عمّار ، بحار الأنوار : ج 99 ص 156 ح 41 .
4- .العِقیانُ : الذهب الخالص (مجمع البحرین : ج 2 ص 1252 «عقی») .
5- .من قوله تعالی: «إِن نَّشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِم مِّنَ السَّمَآءِ ءَایَهً فَظَلَّتْ أَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِعِینَ» (الشعراء: 4).
6- .الکافی : ج 4 ص 198 ح 2 ، نهج البلاغه : الخطبه 193 نحوه ، بحار الأنوار : ج 13 ص 141 .
ص: 11
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در باره این سخن خداوند متعال که : «و آزمایش نمی شوند؟» :لاجرم فتنه ای [و آزمونی] باید که امّت پس از پیامبرش با آن آزمایش شود تا مؤمن راستین از مؤمن دروغین مشخّص گردد ؛ چرا که وحی، قطع می شود و شمشیر و تفرقه تا روز قیامت، باقی می مانند .
الکافی به نقل از حلبی :از امام صادق علیه السلام در باره آیه شریف: «ای کسانی که ایمان آورده اید ! خدا شما را به چیزی از شکار که در دسترس شما و نیزه های شما باشد، خواهد آزمود» پرسیدم . فرمود : «شکارها را از هر سو به جانب ایشان رانده شدند، چندان که در نزدیکی ایشان قرار گرفتند ، تا بدین وسیله خداوند، آنان را بیازماید» .
امام صادق علیه السلام در باره سخن خداوند : «هر آینه خدا شما را به چیزی از شکار که در دسترس شما و نیزه های شما باشد، خواهد آزمود» :در عمره حدیبیّه ، حیوانات وحشی برای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله گرد آورده شدند، چندان که در دسترس و تیررس مسلمانان قرار گرفتند ، تا بدین وسیله خداوند، آنان را بیازماید .
امام علی علیه السلام :اگر خداوند جلیل ، آن گاه که پیامبرانش را بر انگیخت ، می خواست گنجینه های طلا و کان های زر ناب و باغ های پردرخت را به رویشان بگشاید ، و پرندگان آسمان و جانوران شکاری زمین را برایشان گرد آورد ، قطعا این کار را می کرد ، و اگر چنین می کرد، آن گاه آزمایش از میان می رفت و پاداش، منتفی می شد و خبرها[ی مربوط به وعده و وعید الهی] بیهوده می گشت ، و تن آسایان مستوجب مزد سختی دیدگان نمی شدند ، و مؤمنان به پاداش نیکوکاران دست نمی یافتند [چون نه رنج و ابتلایی در کار بود و نه احسانی در میان] ، و نام ها[یی مثل : مطیع و عاصی یا نیکوکار و بدکار] ، برای افراد، معنای روشنی در بر نمی داشتند. از این رو ، اگر خداوند از آسمان معجزه ای فرو می فرستاد، و همه آنان در برابرش گردن می نهادند و تسلیم می شدند ، و اگر چنین می کرد، دیگر هیچ کس در معرض آزمایش قرار نمی گرفت.
.
ص: 12
الإمام الباقر علیه السلام :إنَّ مَلَکَینِ هَبَطا مِنَ السَّماءِ فَالتَقَیا فِی الهَواءِ ، فَقالَ أحَدُهُما لِصاحِبِهِ : فیمَ هَبَطَتَ ؟ قالَ : بَعَثَنِیَ اللّهُ إلی بَحرِ أیلَهَ ، أحُشُّ (1) سَمَکَهً إلی جَبّارٍ مِنَ الجَبابِرَهِ تَشَهّی عَلَیهِ سَمَکَهً فی ذلِکَ البَحرِ ، فَأَمَرَنی أن أحُشَّ إلَی الصَّیّادِ سَمَکَ ذلِکَ البَحرِ ، حَتّی یَأخُذَها لَهُ ؛ لِیُبَلِّغَ اللّهُ بِالکافِرِ غایَهَ مُناهُ فی کُفرِهِ . وقالَ الآخَرُ : فَفَیم بُعِثتَ أنتَ ؟ قالَ : بَعَثَنِیَ اللّهُ فی أعجَبَ مِنَ الَّذی بَعَثَکَ فیهِ ! بَعَثَنی إلی عَبدِهِ المُؤمِنِ الصّائِمِ القائِمِ المُجتَهِدِ ، المَعروفِ دُعاؤُهُ وصَلاتُهُ فِی السَّماءِ ، لِاُکفِیَ قِدرَهُ الَّتی طَبَخَها لِاءِفطارِهِ ؛ لِیُبَلِّغَ اللّهُ بِالمُؤمِنِ الغایَهَ فِی اختِبارِ إیمانِهِ . (2)
الإمام الصادق علیه السلام :البَلاءُ زَینُ المُؤمِنِ ، وکَرامَهٌ لِمَن عَقَلَ ؛ لِأَنَّ فی مُباشَرَتِهِ وَالصَّبرِ عَلَیهِ وَالثَّباتِ عِندَهُ تَصحیحَ نِسبَهِ الإِیمانِ . (3)
الإمام علیّ علیه السلام :لا یَکمُلُ إیمانُ المُؤمِنِ حَتّی یَعُدَّ الرَّخاءَ فِتنَهً وَالبَلاءَ نِعمَهً . (4)
.
1- .حَشَشتُهُ : طَلَبتُهُ وجَمعتُهُ (لسان العرب : ج 6 ص 283 «حشش») .
2- .مشکاه الأنوار : ص 501 ح 1679 ، بحار الأنوار : ج 67 ص 229 ح 40 .
3- .مسکّن الفؤاد : ص 58 ، مصباح الشریعه : ص 486 ، بحار الأنوار : ج 67 ص 231 ح 47 .
4- .غرر الحکم : ج 6 ص 408 ح 10811 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 542 ح 10060 .
ص: 13
امام باقر علیه السلام :دو فرشته از آسمان، فرود آمدند و در فضا به یکدیگر رسیدند . یکی از آن دو به دیگری گفت : تو برای چه، فرود آمدی ؟ گفت : خداوند، مرا به سوی دریای اَیله فرستاد تا ماهی ای را به سوی یکی از سلاطین که هوس ماهی از آن دریا کرده است ، برانم . خداوند به من فرمود که ماهیان آن دریا را به طرف صیّاد بکشانم تا آنها را برای خود بگیرد و [این چنین ]خداوند، کافر را در کفرش به نهایت آرزویش برساند . آن دیگری گفت : تو برای چه فرستاده شدی ؟ گفت : خداوند، مرا برای کاری عجیب تر از مأموریت تو فرستاده ! مرا سوی بنده مؤمنِ روزه دارِ شب خیزِ سختکوش [در عمل و طاعت] خود، که دعا و نمازش در آسمان معروف است ، فرستاد که دیگ افطارش را چپه کنم تا خداوند، مؤمن را در آزمودن ایمانش به نهایت برساند .
امام صادق علیه السلام :بلا ، زیور مؤمن است و برای خردمند، کرامت است ؛ زیرا گرفتار بلا شدن و شکیبایی و بردباری ورزیدن در برابر آن ، موجب تصحیح [و تقویت ]ایمان است .
امام علی علیه السلام :ایمان مؤمن، کامل نمی شود، تا این که آسایش را محنت شمارد و بلا را نعمت .
.
ص: 14
2 / 2ظُهورُ التَّقوی وَالطّاعَهِالکتاب«أُوْلَئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَی» . (1)
«لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوَالِکُمْ وَأَنفُسِکُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ مِن قَبْلِکُمْ وَمِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُواْ أَذیً کَثِیرًا وَإِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ» . (2)
الحدیثالإمام الرضا علیه السلام فی جَوابِ مَسائِلِ مُحَمَّدِ بنِ سِنانٍ :إنَّ عِلَّهَ الزَّکاهِ مِن أجلِ قوتِ الفُقَراءِ ، وتَحصینِ أموالِ الأَغنِیاءِ ؛ لِأَنَّ اللّهَ عز و جل کَلَّفَ أهلَ الصِّحَّهِ القِیامَ بِشَأنِ أهلِ الزَّمانَهِ (3) وَالبَلوی ، کَما قالَ اللّهُ تَبارَکَ وتَعالی : «لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوَالِکُمْ وَأَنفُسِکُمْ» ؛ فی أموالِکُم إخراجُ الزَّکاهِ ، وفی أنفُسَکُم تَوطینُ الأَنفُسِ عَلَی الصَّبرِ ، مَعَ ما فی ذلِکَ مِن أداءِ شُکرِ نِعَمِ اللّهِ عز و جلوَالطَّمَعِ فِی الزِّیادَهِ ، مَعَ ما فیهِ مِنَ الزِّیادَهِ وَالرَّأفَهِ وَالرَّحمَهِ لِأَهلِ الضَّعفِ وَالعَطفِ عَلی أهلِ المَسکَنَهِ ، وَالحَثِّ لَهُم عَلَی المُواساهِ ، وتَقوِیَهِ الفُقَراءِ ، وَالمَعونَهِ لَهُم عَلی أمرِ الدّینِ . وهُوَ عِظَهٌ لِأَهلِ الغِنی وعِبرَهٌ لَهُم ؛ لِیَستَدِلّوا عَلی فُقَراءِ الآخِرَهِ بِهِم ، وما لَهُم مِنَ الحَثِّ فی ذلِکَ عَلَی الشُّکرِ للّهِِ تَبارَکَ وتَعالی لِما خَوَّلَهُم وأَعطاهُم ، وَالدُّعاءِ وَالتَّضَرُّعِ وَالخَوفِ مِن أن یَصیروا مِثلَهُم فی اُمورٍ کَثیرَهٍ فی أداءِ الزَّکاهِ وَالصَّدَقاتِ ، وصِلَهِ الأَرحامِ ، وَاصطِناعِ المَعروفِ . (4)
.
1- .الحجرات : 3 .
2- .آل عمران : 186 .
3- .الزمانه : العاهه ، أو مَرَضٌ یدوم زمانا طویلاً (مجمع البحرین : ج 2 ص 782 «زمن») .
4- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 8 ح 1580 ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 89 ، علل الشرائع : ص 369 ح 3 ، بحار الأنوار : ج 96 ص 18 ح 38 .
ص: 15
2 / 2 نمودار شدن پرهیزگاری و فرمان بُرداری از خدا
2 / 2نمودار شدن پرهیزگاری و فرمان برداری از خداقرآن«اینان، کسانی هستند که خدا دل هایشان را برای پرهیزگاری، امتحان کرده است» .
«قطعا در مال ها و جان هایتان آزموده می شوید ، و از کسانی که پیش از شما به آنان کتاب داده شد و نیز از کسانی که به شرک گراییده اند، آزار بسیاری خواهید شنید؛ ولی اگر شکیبایی ورزید و پرهیزگاری نمایید، این، حاکی از عزم استوار در کارهاست» .
حدیثامام رضا علیه السلام در پاسخ پرسش های محمّد بن سنان :علّتِ [تکلیف به ]زکات، آن است که خوراک تهی دستان، تأمین ، و دارایی های توانگران حفظ شود ؛ زیرا خدای عز و جلتن درستان را مکلّف فرمود که به امور بیماران و گرفتاران رسیدگی کنند ، چنان که فرمود : «قطعا در مال ها و جان هایتان آزموده می شوید» : در دارایی هایتان با پرداخت زکات ، و در جان هایتان در وا داشتن آنها به شکیبایی . افزون بر این ، با پرداخت زکات، از نعمت های خدای عز و جل شکرگزاری می گردد و به افزایش دارایی ها امید بسته می شود . همچنین موجب فزونی [برای تنگ دستان] و رأفت و مهربانی با بینوایان و مهرورزی با مستمندان می شود ، و توانگران به همدردی و تقویت تهی دستان و کمک به امور دینی آنان تشویق می گردند . دادن زکات، اندرزی به توانگران و عبرتی برای آنان است تا با [دیدن ]تهی دستان، به یاد تهی دستان [و فقر در ]آخرت بیفتند ، و این، موجب می شود که خدای تبارک و تعالی را برای مال و ثروتی که به ایشان عطا فرموده است، شکر گویند ، و به درگاه او دعا و زاری کنند و بترسند از این که روزی مانند این بینوایان گردند . اینها و امور فراوان دیگری ، علّت پرداخت زکات و صدقات و به جا آوردن صله رحم و نیکی کردن [به دیگران] اند .
.
ص: 16
الإمام الباقر علیه السلام :وَجَدنا فی کِتابِ أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام أنَّ قَوما مِن أهلِ أیلَهَ مِن قَومِ ثَمودَ ، وأَنَّ الحیتانَ کانَت سَبَقَت إلَیهِم یَومَ السَّبتِ ؛ لِیَختَبِرَ اللّهُ طاعَتَهُم فی ذلِکَ ، فَشَرَعَت لَهُم یَومَ سَبتِهِم فی نادیهِم وقُدّامَ أبوابِهِم فی أنهارِهِم وسَواقیهِم ، فَتَبادَروا إلَیها فَأَخَذوا یَصطادونَها ویَأکُلونَها ، فَلَبِثوا بِذلِکَ ما شاءَ اللّهُ ، لا یَنهاهُمُ الأَحبارُ ولا یَنهاهُمُ العُلَماءُ مِن صَیدِها ... . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :إنَّ اللّهَ عز و جل یَمتَحِنُ الأَوصِیاءَ فی حَیاهِ الأَنبِیاءِ فی سَبعَهِ مَواطِنَ لِیَبتَلِیَ طاعَتَهُم ، فَإِذا رَضِیَ طاعَتَهُم ومِحنَتَهُم ، أمَرَ الأَنبِیاءَ أن یَتَّخِذوهُم أولِیاءَ فی حَیاتِهِم وأَوصِیاءَ بَعدَ وَفاتِهِم ، ویَصیرَ طاعَهُ الأَوصِیاءِ فی أعناقِ الاُمَمِ مِمَّن یَقولُ بِطاعَهِ الأَنبِیاءِ . ثُمَّ یَمتَحِنُ الأَوصِیاءَ بَعدَ وَفاهِ الأَنبِیاءِ علیهم السلام فی سَبعَهِ مَواطِنَ لِیَبلُوَ صَبرَهُم ، فَإِذا رَضِیَ مِحنَتَهُم خَتَمَ لَهُم بِالسَّعادَهِ ، لِیُلحِقَهُم بِالأَنبِیاءِ وقَد أکمَلَ لَهُمُ السَّعادَهَ . (2)
الإمام زین العابدین علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی رَکَّبَ فینا آلاتِ البَسطِ ، وجَعَلَ لَنا أدَواتِ القَبضِ ، ومَتَّعَنا بِأَرواحِ الحَیاهِ ، وأَثبَتَ فینا جَوارِحَ الأَعمالِ ، وغَذّانا بِطَیِّباتِ الرِّزقِ ، وأَغنانا بِفَضلِهِ ، وأَقنانا (3) بِمَنِّهِ ، ثُمَّ أمَرَنا لِیَختَبِرَ طاعَتَنا ، ونَهانا لِیَبَتلِیَ شُکرَنا . (4)
الإمام الصادق علیه السلام :إنَّما وُضِعَتِ الزَّکاهُ اختِبارا لِلأَغنِیاءِ ومَعونَهً لِلفُقَراءِ ، ولَو أنَّ النّاسَ أدَّوا زَکاهَ أموالِهِم ما بَقِیَ مُسلِمٌ فَقیرا مُحتاجا . (5)
.
1- .تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 33 ح 93 ، تفسیر القمّی : ج 1 ص 244 ، سعد السعود : ص 118 کلّها عن أبی عُبیده الحذّاء ، بحار الأنوار : ج 14 ص 52 .
2- .الخصال : ص 365 ح 58 عن جابر الجُعفی عن الإمام الباقر علیه السلام ، الاختصاص : ص 164 عن جابر الجُعفی عن الإمام الباقر علیه السلام عن محمّد بن الحنفیه ، بحار الأنوار : ج 38 ص 167 ح 1 .
3- .أقناهُ اللّه ُ : أعطاه ، أرضاه (مجمع البحرین : ج 3 ص 1518 «قنا») .
4- .الصحیفه السجّادیه : ص 21 الدعاء 1 .
5- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 7 ح 1579 عن معتّب ، عوالی اللآلی : ج 1 ص 370 ح 74 ، وسائل الشیعه: ج 6 ص 4 ح 11395 .
ص: 17
امام باقر علیه السلام :در کتاب امیر مؤمنان علیه السلام یافتیم که: گروهی از مردم اَیله (1) از قوم ثمود بودند که در روز شنبه ماهی ها به جانب آنها [تا نزدیک ساحل] پیش می آمدند تا خداوند، فرمان برداری آنان را در این زمینه بیازماید . روز شنبه ، ماهی ها وارد جوی ها و نهرهایی می شدند که از جلوی خانه ها و باشگاه های آنان می گذشت ، و آن مردم به صید آنها می پرداختند و آنها را می خوردند . مدّت ها این کار را می کردند و ملّایان و علمایشان آنان را از صید ماهی ها نهی نمی کردند . وانگهی شیطان به گروهی از آنان القا کرد که : شما از خوردن آنها در روز شنبه نهی شده اید، نه از صید کردنشان ! پس روز شنبه صید کنید و روزهای دیگر، آنها را بخورید ... .
امام علی علیه السلام :خداوند عز و جل اوصیا را در زمان حیات پیامبران ، در هفت مورد امتحان می کند تا فرمان برداری ایشان را بیازماید ، و چون فرمان برداری و امتحان آنها را پسندید، به پیامبران دستور می دهد که در زمان حیات خود، آنان را ولیّ خود بگیرند و برای پس از وفاتشان، وصی [و جانشین ]خویش قرار دهند ، و فرمان برداری از اوصیا را بر همه امّت هایی که پیرو پیامبران هستند ، لازم می گرداند . پس از وفات پیامبران هم اوصیا را در هفت مورد امتحان می کند تا شکیبایی شان را بیازماید ، و چون امتحان آنان را پسندید، فرجامشان را سعادتمند قرار می دهد تا آنان را با سعادت کامل به پیامبران ملحق کند .
امام زین العابدین علیه السلام :ستایش، خدای را که ابزارهای گشود و بست (/ پهن کردن و جمع کردن) را در وجود ما قرار داد ، و ما را از روح های حیات، بهره مند ساخت ، و اندام های کار و عمل در ما نهاد ، و از روزی های پاک تغذیه مان نمود ، و به فضل خویش توانگرمان ساخت ، و از نعمت خود عطایمان فرمود . سپس به ما امر کرد تا فرمان برداری مان را بیازماید ، و نهی مان فرمود تا سپاس گزار بودنمان را امتحان کند .
امام صادق علیه السلام :زکات ، در حقیقت ، به منظور آزمودن توانگران و کمک به تهی دستان، قرار داده شده است و اگر مردم زکات اموالشان را می پرداختند، هیچ مسلمانی تهی دست و نیازمند نمی ماند .
.
1- .ایله ، شهری است در ساحل بحر قُلزم (دریای سرخ) از طرف شام . شهری کوچک و آباد و دارای اندکی زراعت است . این شهر را همان «بندر عَقبه» امروزی دانسته اند که در غرب ناحیه تاریخی «اَیکه» (تبوک و مَدیَن) و جزئی از آن است (ر . ک : جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی ، قرچانلو : ج 1 و 2) .
ص: 18
عنه علیه السلام فی جَوابِ ابنِ أبِی العَوجاءِ حَیثُ أنکَرَ الحَجَّ وَالطَّوافَ :هذا بَیتٌ استَعبَدَ اللّهُ بِهِ خَلقَهُ ؛ لِیَختَبِرَ طاعَتَهُم فی إتیانِهِ ، فَحَثَّهُم عَلی تَعظیمِهِ وزِیارَتِهِ ، وجَعَلَهُ مَحَلَّ أنبِیائِهِ ، وقِبلَهً لِلمُصَلّینَ إلَیهِ . (1)
الاحتجاج :ومِن سُؤالِ الزِّندیقِ الَّذی سَأَلَ أبا عَبدِ اللّهِ [الصّادِقَ] علیه السلام عَن مَسائِلَ کَثیرَهٍ أن قالَ : . . . فَلِأَیِّ عِلَّهٍ خَلَقَ الخَلقَ وهُوَ غَیرُ مُحتاجٍ إلَیهِم ولا مُضطَرٍّ إلی خَلقِهِم ، ولا یَلیقُ بِهِ التَّعَبُّثُ بِنا ؟ قالَ : خَلَقَهُم لِاءِظهارِ حِکمَتِهِ ، وإنفاذِ عِلمِهِ ، وإمضاءِ تَدبیرِهِ . قالَ : وکَیفَ لا یَقتَصِرُ عَلی هذِهِ الدّارِ فَیَجعَلَها دارَ ثَوابِهِ و مُحتَبَسَ عِقابِهِ ؟ قالَ : إنَّ هذِهِ الدّارَ دارُ ابتِلاءٍ ، ومَتجَرُ الثَّوابِ ، ومُکتَسَبُ الرَّحمَهِ ، مُلِئَت آفاتٍ ، وطُبِّقَت شَهَواتٍ ؛ لِیَختَبِرَ فیها عَبیدَهُ بِالطّاعَهِ ، فَلا یَکونُ دارُ عَمَلٍ دارَ جَزاءٍ . (2)
2 / 3ظُهورُ ما یُستَحَقُّ بِهِ الثَّوابُ وَالعِقابُالإمام علیّ علیه السلام :لا یَقولَنَّ أحَدُکُم : «اللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِنَ الفِتنَهِ» ؛ لِأَنَّهُ لَیسَ أحَدٌ إلّا وهُوَ مُشتَمِلٌ عَلی فِتنَهٍ ، ولکِن مَنِ استَعاذَ فَلیَستَعِذ مِن مُضِلّاتِ الفِتَنِ ، فَإِنَّ اللّهَ سُبحانَهُ یَقولُ : «وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا أَمْوَالُکُمْ وَأَوْلَادُکُمْ فِتْنَهٌ» (3) ؛ ومَعنی ذلِکَ : أنَّهُ یَختَبِرُهُم بِالأَموالِ وَالأَولادِ ؛ لِیَتَبَیَّنَ السّاخِطَ لِرِزقِهِ وَالرّاضِیَ بِقِسمِهِ ، وإن کانَ سُبحانَهُ أعلَمَ بِهِم مِن أنفُسِهِم ، ولکِن لِتَظهَرَ الأَفعالُ الَّتی بِها یُستَحَقُّ الثَّوابُ وَالعِقابُ ؛ لِأَنَّ بَعضَهُم یُحِبُّ الذُّکورَ ویَکرَهُ الإِناثَ ، وبَعضَهُم یُحِبُّ تَثمیرَ المالِ ویَکرَهُ انثِلامَ الحالِ (4) . (5)
.
1- .الکافی : ج 4 ص 198 ح 1 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 250 ح 2325 کلاهما عن عیسی بن یونس ، الإرشاد : ج 2 ص 200 عن عبّاس بن عمرو الفقیمی ، الاحتجاج : ج 2 ص 207 وفیه «عباده» بدل «خلقه» ، کنز الفوائد : ج 2 ص 76 ولیس فیه «محلّ أنبیائه» ، بحار الأنوار : ج 3 ص 33 ح 7 .
2- .الاحتجاج : ج 2 ص 212 217 ح 223 ، بحار الأنوار : ج 5 ص 317 ح 14 .
3- .الأنفال : 28 .
4- .قال الرضی قدس سره : وهذا من غریب ما سُمع منه علیه السلام فی التفسیر .
5- .نهج البلاغه : الحکمه 93 ، مجمع البحرین : ج 3 ص 1360 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 197 ح 6 .
ص: 19
2 / 3 نمودار شدن بایسته های پاداش و کیفر
امام صادق علیه السلام در پاسخ ابن ابی العوجا که به حج و طواف، خرده گرفت :این، خانه ای است که خدای عز و جل خلق خود را به واسطه آن به پرستش وا داشته تا با رفتن به [زیارت ]آن، فرمانبری ایشان را بیازماید . از این رو آنان را به بزرگداشت و زیارتش تشویق نموده و آن را جایگاه پیامبران و قبله نمازگزارانش قرار داده است .
الاحتجاج :یکی از فراوان سؤالاتی که زندیق از امام صادق علیه السلام پرسید، این بود که گفت :... به چه علّت ، خداوند، مخلوقات را آفرید، در صورتی که نه به آنها نیازی داشت و نه در آفریدنشان مجبور بود، و بازیچه کردن ما نیز شایسته او نیست ؟ [فرمود :] «آنها را آفرید تا حکمت خود را پدیدار نماید ، و علمش را به کار زند ، و تدبیرش را محقّق سازد» . زندیق گفت : پس چرا به همین سرا[ی دنیا] بسنده نمی کند و آن را سرای پاداش و جایگاه کیفرش قرار نمی دهد ؟ فرمود : «این سرا ، سرای آزمایش ، و بازار ثواب و کسبگاه رحمت است . از آفت ها پر ، و از شهوات و خواست ها آکنده شده است تا [خداوند] در آن، فرمان برداری بندگانش را بیازماید . بنا بر این ، سرای کار نمی تواند سرای پاداش باشد» .
2 / 3نمودار شدن بایسته های پاداش و کیفرامام علی علیه السلام :هیچ یک از شما نگوید : «خدایا ! من از آزمایش شدن به تو پناه می برم» ؛ زیرا هیچ کس نیست که از فتنه [و آزمایش الهی] بر کنار باشد ؛ بلکه هر کس به خدا پناه می برد ، از عوامل گم راه کننده در فتنه ها [به خدا] پناه بَرَد ؛ چرا که خداوند سبحان می فرماید : «بدایند که دارایی ها و فرزندان شما، فتنه [و آزمون] اند» . معنایش این است که خداوند، آنان را به وسیله دارایی ها و فرزندان می آزماید تا معلوم شود که چه کسی از روزیِ او، ناخرسند و چه کسی به قسمت او خرسند است، اگر چه خداوند سبحان از خودِ آنان هم به آنان داناتر است؛ امّا آزمایش برای این است تا اعمالی که با آنها پاداش و کیفر سزاوار می گردند ، معلوم شوند ؛ زیرا برخی از مردم، پسر دوست دارند و دختر دوست ندارند ، و برخی شان فراوانی مال را دوست دارند و پریشان حالی را دوست ندارند .
.
ص: 20
2 / 4ظُهورُ الأَحسَنِ عَمَلاًالکتاب«الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیَاهَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ» . (1)
«وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیَّامٍ وَ کَانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاءِ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَ لَئِن قُلْتَ إِنَّکُم مَّبْعُوثُونَ مِن بَعْدِ الْمَوْتِ لَیَقُولَنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُّبِینٌ» . (2)
«إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَی الْأَرْضِ زِینَهً لَّهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» . (3)
الحدیثتفسیر الطبری عن عبد اللّه بن عمر عن النبی صلی الله علیه و آله :أنَّهُ تَلا هذِهِ الآیَهَ : «لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» ، قالَ : أیُّکُم أحسَنُ عَقلاً ، وأَورَعُ عَن مَحارِمِ اللّهِ ، وأَسرَعُ فی طاعَهِ اللّهِ . (4)
مجمع البیان عن أبی قتاده :سَأَلتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَن قَولِهِ تَعالی : «أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» ما عَنی بِهِ ؟ فَقالَ : یَقولُ : أیُّکُم أحسَنُ عَقلاً . ثُمَّ قالَ صلی الله علیه و آله : أتَمُّکُم عَقلاً ، وأَشَدُّکُم للّهِِ خَوفا ، وأَحسَنُکُم فیما أمَرَ اللّهُ بِهِ ونَهی عَنهُ نَظَرا ، وإن کانَ أقَلَّکُم تَطَوُّعا . (5)
.
1- .الملک : 2 .
2- .هود : 7 .
3- .الکهف : 7 .
4- .تفسیر الطبری : ج 7 الجزء 12 ص 5 ، تفسیر ابن أبی حاتم : ج 6 ص 2006 ح 10705 ، سبل الهدی والرشاد : ج 9 ص 330 ، تفسیر الآلوسی : ج 12 ص 11 ، الدرّ المنثور : ج 4 ص 404 .
5- .مجمع البیان : ج 10 ص 484 ، بحار الأنوار : ج 70 ص 233 ؛ تفسیر الثعلبی : ج 9 ص 355 ، تفسیر الثعالبی : ج 5 ص 456 کلاهما نحوه .
ص: 21
2 / 4 نمودار شدن نیک کردارتر
2 / 4نمودار شدن نیک کردارترقرآن«همان که مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که کدامتان نیک کردارترید و اوست ارجمند و آمرزگار» .
«او کسی است که آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید و عرش او، بر آب بود ، تا شما را بیازماید که کدامتان نیک کردارترید ، و اگر بگویی : شما پس از مرگ برانگیخته خواهید شد ، قطعا کسانی که کافر شده اند، خواهند گفت : این [ادّعا ]جز سِحری آشکار نیست» .
«ما آنچه را بر روی زمین است، زیور آن قرار دادیم تا ایشان را بیازماییم که کدام یکشان نیک کردارتر است» .
حدیثتفسیر الطبری به نقل از عبد اللّه بن عمر :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله این آیه را تلاوت کرد : «تا شما را بیازماید که کدامتان نیک کردارترید» . من گفتم : معنایش چیست ؟ فرمود : «یعنی کدامتان نیکوخِردتر و از حرام های خدا پرهیزگارتر ، و به طاعت خدا شتابنده ترید» .
مجمع البیان به نقل از ابو قَتاده :از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدم: مقصود از سخن خدای متعال که : «کدامتان نیکْ کِردارترید» چیست ؟ فرمود : «یعنی کدامتان نیکوخردترید» . سپس فرمود : «کدامتان خردش کامل تر و خدا ترس تر است و از اوامر و نواهی خدای عز و جل، مراقبت بیشتری دارد ، هر چند مستحبّات، کمتری به جا آورد» .
.
ص: 22
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :یَابنَ مَسعودٍ ، قَولُ اللّهِ تَعالی : «لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» یَعنی : أیُّکُم أزهَدُ فِی الدُّنیا ؛ إنَّها دارُ الغُرورِ ودارُ مَن لا دارَ لَهُ ؛ ولَها یَجمَعُ مَن لا عَقلَ لَهُ ؛ إنَّ أحمَقَ النّاسِ مَن طَلَبَ الدُّنیا ! (1)
الإمام علیّ علیه السلام مِن کِتابٍ لَهُ علیه السلام إلی مُعاوِیَهَ :أمّا بَعدُ ، فَإِنَّ اللّهَ سُبحانَهُ قَد جَعَلَ الدُّنیا لِما بَعدَها ، وَابتَلی فیها أهلَها ؛ لِیَعلَمَ أیُّهُم أحسَنُ عَمَلاً . ولَسنا لِلدُّنیا خُلِقنا ، ولا بِالسَّعیِ فیها اُمرِنا ، وإنَّما وُضِعنا فیها لِنُبتَلی بِها ، وقَدِ ابتَلانِیَ اللّهُ بِکَ وَابتَلاکَ بی ، فَجَعَلَ أحَدَنا حُجَّهً عَلَی الآخَرِ . (2)
عنه علیه السلام :ألا إنَّ اللّهَ تَعالی قَد کَشَفَ الخَلقَ کَشفَهً ، لا أنَّهُ جَهِلَ ما أخفَوهُ مِن مَصونِ أسرارِهِم ومَکنونِ ضَمائِرِهِم ، ولکِن لِیَبلُوَهُم أیُّهُم أحسَنُ عَمَلاً ، فَیَکونَ الثَّوابُ جَزاءً ، وَالعِقابُ بَواءً (3) . (4)
عنه علیه السلام :أسهِروا عُیونَکُم ، وأَضمِروا بُطونَکُم ، وَاستَعمِلوا أقدامَکُم ، وأَنفِقوا أموالَکُم ، وخُذوا مِن أجسادِکُم فَجودوا بِها عَلی أنفُسِکُم ، ولا تَبخَلوا بِها عَنها ، فَقَد قالَ اللّهُ سُبحانَهُ : «إِن تَنصُرُواْ اللَّهَ یَنصُرْکُمْ وَیُثَبِّتْ أَقْدَامَکُمْ» (5) ، وقالَ تَعالی : «مَّن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ» (6) ، فَلَم یَستَنصِرکُم مِن ذُلٍّ ، ولَم یَستَقرِضکُم مِن قُلٍّ ؛ استَنصَرَکُم ولَهُ جُنودُ السَّماواتِ وَالأَرضِ وهُوَ العَزیزُ الحَکیمُ ، وَاستَقرَضَکُم ولَهُ خَزائِنُ السَّماواتِ وَالأَرضِ ، وهُوَ الغَنِیُّ الحَمیدُ ، وإنَّما أرادَ أنَ یَبلُوَکُم «أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» . (7)
.
1- .مکارم الأخلاق : ج 2 ص 340 ح 2660 عن عبد اللّه بن مسعود ، بحار الأنوار : ج 77 ص 93 ح 1 .
2- .نهج البلاغه : الکتاب 55 ، بحار الأنوار : ج 33 ص 116 ح 409 ؛ المعیار والموازنه : ص 138 نحوه .
3- .قوله : «والعقاب بواءً»: أی مکافأهً ( شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 9 ص 85 ) .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 144 ، بحار الأنوار : ج 5 ص 315 ح 11 .
5- .محمّد : 7 .
6- .الحدید : 11 .
7- .نهج البلاغه : الخطبه 183 .
ص: 23
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای پسر مسعود ! سخن خدای متعال که : «تا شما را بیازماید که کدامتان نیک کردارترید» ، معنایش این است که کدامتان به دنیا بی رغبت تر است . دنیا سرای فریب است و سرای کسی که سرایی ندارد . کسی برای دنیا گرد می آورد که خِرَد ندارد . احمق ترینِ مردم، کسی است که طالب دنیا باشد .
امام علی علیه السلام از نامه ایشان به معاویه :امّا بعد ، همانا خدای سبحان، دنیا را برای [جهانِ] پس از آن آفرید ، و اهل دنیا را در آن می آزماید تا معلوم شود که کدام یک از آنها نیک کردارتر است . ما برای دنیا آفریده نشده ایم ، و به کوشش در آن [برای دنیا ]مأمور نگشته ایم ؛ بلکه به دنیا آورده شده ایم تا بِدان آزموده شویم ، و خدا تو را وسیله آزمایش من قرار داده و مرا وسیله آزمایش تو ، و یکی از ما را حجّت بر دیگری نهاده است .
امام علی علیه السلام :هان ! خداوند متعال، درون مردمان را [از طریق امتحان] آشکار ساخت، نه این که از رازهای نهفته و درون های پوشیده شان آگاه نبود ؛ بلکه [ چنین کرد ] تا آنان را بیازماید که کدامشان نیک کردارتر است ، تا ثواب ، پاداش [ِ کار نیک] باشد و عقاب ، سزا [ی کار بد] .
امام علی علیه السلام :چشمانتان را شب ها [به عبادت] بیدار دارید ، و شکم هایتان را [به روزه ]گرسنه ، و پاهایتان را به کار [عبادت] گیرید ، و اموالتان را انفاق کنید ، و از تن هایتان بگیرید و به جان هایتان ببخشید [و جسمتان را فدای جانتان کنید] و در این کار، بخل نورزید ؛ چرا که خدای سبحان فرموده : «اگر خدا را یاری کنید، خدا شما را یاری می کند و گام هایتان را استوار می گرداند» ، و فرموده : «کیست که به خدا وامی نیکو دهد ، پس خدا آن را برایش چند برابر گرداند ؟ و برای اوست مزدی ارزشمند» . او از سر ناتوانی، از شما یاری نطلبیده ، و از روی ناداری، از شما وام نخواسته است؛ بلکه کسی از شما یاری طلبیده که «لشکریان آسمان ها و زمین، از آنِ اویند و خدا توانمند و حکیم است» و کسی از شما وام خواسته است که «خزانه های آسمان ها و زمین، از آنِ اوست ، و او بی نیاز و ستوده است» و [یاری طلبیدن و وام خواستنش برای این است که ]او ، در حقیقت ، خواسته است «شما را بیازماید که کدامتان نیک کردارترید» .
.
ص: 24
الإمام زین العابدین علیه السلام :إنَّ اللّهَ عز و جل لَم یُحِبَّ زَهرَهَ الدُّنیا وعاجِلَها لِأَحَدٍ مِن أولِیائِهِ ، ولَم یُرَغِّبهُم فیها وفی عاجِلِ زَهرَتِها وظاهِرِ بَهجَتِها ، وإنَّما خَلَقَ الدُّنیا وخَلَقَ أهلَها لِیَبلُوَهُم فیها أیُّهُم أحسَنُ عَمَلاً لِاخِرَتِهِ . (1)
الإمام الصادق علیه السلام فی قَولِ اللّهِ عز و جل : «لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» :لَیسَ یَعنی أکثَرَکُم عَمَلاً ، ولکِن أصوَبَکُم عَمَلاً ؛ وإنَّمَا الإِصابَهُ خَشیَهُ اللّهِ وَالنِّیَّهُ الصّادِقَهُ وَالحَسَنَهُ . (2)
الإمام الرضا علیه السلام لَمّا سَأَلَهُ المَأمونُ عَن قَولِهِ تَعالی : «وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیَّامٍ وَ کَانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاءِ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» :أمّا قَولُهُ عز و جل : «لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» ، فَإِنَّهُ عز و جل خَلَقَ خَلقَهُ لِیَبلُوَهُم بِتَکلیفِ طاعَتِهِ وعِبادَتِهِ ، لا عَلی سَبیلِ الاِمتِحانِ وَالتَّجرِبَهِ ؛ لِأَنَّهُ لَم یَزَل عَلیما بِکُلِّ شَیءٍ . (3)
2 / 5ظُهورُ الجِهادِ وَالصَّبرِالکتاب«وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِینَ مِنکُمْ وَالصَّابِرِینَ وَ نَبْلُوَاْ أَخْبَارَکُمْ» . (4)
.
1- .الکافی : ج 8 ص 75 ح 29 ، الأمالی للصدوق : ص 595 ح 822 ، أعلام الدین : ص 225 کلّها عن سعید بن المسیّب ، تحف العقول : ص 251 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 145 ح 6 .
2- .الکافی : ج 2 ص 16 ح 4 عن سفیان بن عیینه ، مجمع البحرین : ج 1 ص 190 ، بحار الأنوار : ج 70 ص 230 ح 6 .
3- .التوحید : ص 320 ح 2 ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 1 ص 135 ح 33 ، الاحتجاج : ج 2 ص 393 ح 302 کلّها عن أبی الصلت الهرویّ ، بحار الأنوار : ج 4 ص 80 ح 5 .
4- .محمّد : 31 .
ص: 25
2 / 5 نمایان شدن جهاد و شکیبایی
امام زین العابدین علیه السلام :خدای عز و جل زرق و برق دنیا و زندگی زودگذر آن را برای هیچ یک از اولیای خود، دوست نداشته و آنان را به دنیا و زرق و برق گذرا و ظاهر زیبای آن، ترغیب نکرده است ؛ بلکه دنیا و اهل دنیا را آفرید تا آنها را در دنیا بیازماید که کدامشان برای آخرتش بهتر کار می کند .
امام صادق علیه السلام در باره سخن خدای عز و جل : «تا شما را بیازماید که کدامتان نیک کردارترید» :معنایش این نیست که کدامتان بیشتر عمل می کنید؛ بلکه معنایش این است که کدامتان درست تر عمل می کنید ، و درستی عمل، همان خداترسی و نیّت راست و نیکوست .
امام رضا علیه السلام در پاسخ سؤال مأمون از آیه شریف: «او کسی است که آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید و عرش او بر آب بود تا شما را بیازماید که کدامتان نیک کردارترید» :امّا سخن او : «تا شما را بیازماید که کدامتان نیک کردارترید» ، خدای عز و جل مخلوقاتش را آفرید تا از طریق مکلّف نمودن آنان به طاعت و عبادتش ، ایشان را بیازماید ، و این کار را برای امتحان و تجربه[ی خودش ]نکرد ؛ زیرا او همواره به همه چیز داناست .
2 / 5نمایان شدن جهاد و شکیباییقرآن«و البتّه شما را می آزماییم تا مجاهدان و شکیبایانِ شما را معلوم داریم و گزارش های [مربوط به ]شما را رسیدگی کنیم» .
.
ص: 26
«وَلَنَبْلُوَنَّکُم بِشَیْ ءٍ مِّنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِّنَ الْأَمْوَالِ وَ الْأَنفُسِ وَ الثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ» . (1)
«أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تُتْرَکُواْ وَلَمَّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جَاهَدُواْ مِنکُمْ وَلَمْ یَتَّخِذُواْ مِن دُونِ اللَّهِ وَلَا رَسُولِهِ وَلَا الْمُؤْمِنِینَ وَلِیجَهً وَاللَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ» . (2)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :یَقولُ البَلاءُ کُلَّ یَومٍ : إلی أینَ أتَوَجَّهُ ؟ فَیَقولُ اللّهُ عز و جل : إلی أحِبّائی واُولی طاعَتی ؛ أبلو بِکَ أخبارَهُم ، وأَختَبِرُ صَبرَهُم ، واُمَحِّصُ بِکَ ذُنوبَهُم ، وأَرفَعُ بِکَ دَرَجاتِهِم . ویَقولُ الرَّخاءُ کُلَّ یَومٍ : إلی أینَ أتَوَجَّهُ ؟ فَیَقولُ اللّهُ عز و جل : إلی أعدائی وأَهلِ مَعصِیَتی ؛ أزیدُ بِکَ طُغیانَهُم ، واُضاعِفُ بِکَ ذُنوبَهُم ، واُعَجِّلُ بِکَ لَهُم ، واُکَثِّرُ بِکَ عَلی غَفلَتِهِم . (3)
الإمام علیّ علیه السلام مِن خُطبَهٍ لَهُ :وقَدَّرَ الأَرزاقَ فَکَثَّرَها وقَلَّلَها ، وقَسَّمَها عَلَی الضّیقِ وَالسَّعَهِ فَعَدَلَ فیها ؛ لِیَبتَلِیَ مَن أرادَ بِمَیسورِها ومَعسورِها ، ولِیَختَبِرَ بِذلِکَ الشُّکرَ وَالصَّبرَ مِن غَنِیِّها وفَقیرِها . (4)
الإمام الصادق علیه السلام :اِعلَم أنَّ الخَلقَ بَینَ فِتَنٍ ومِحَنٍ فِی الدُّنیا ؛ إمّا مُبتَلیً بِالنِّعَمِ لِیَظهَرَ شُکرُهُ ، وإمّا مُبتَلیً بِالشِّدَّهِ لِیَظهَرَ صَبرُهُ . (5)
عنه علیه السلام :قَد عَجَزَ مَن لَم یُعِدَّ لِکُلِّ بَلاءٍ صَبرا ، ولِکُلِّ نِعمَهٍ شُکرا ، ولِکُلِّ عُسرٍ یُسرا . صَبِّر نَفسَکَ عِندَ کُلِّ بَلِیَّهٍ ، فی وَلَدٍ أو مالٍ أو رَزِیَّهٍ ، فَإِنَّما یَقبِضُ عارِیَتَهُ ویَأخُذُ هِبَتَهُ ، لِیَبلُوَ فیهِما صَبرَکَ وشُکرَکَ . (6)
.
1- .البقره : 155 .
2- .التوبه : 16 .
3- .کنز العمّال : ج 3 ص 341 ح 6850 نقلاً عن الدیلمی عن أنس .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 91 ، بحار الأنوار : ج 5 ص 148 ح 11 .
5- .مصباح الشریعه : ص 122 ، بحار الأنوار : ج 85 ص 308 ح 12 .
6- .تحف العقول : ص 304 ، التمحیص : ص 60 ح 127 عن أحمد بن محمّد البرقی ، بحار الأنوار : ج 71 ص 94 ح 55 .
ص: 27
«و البتّه شما را به چیزی از ترس و گرسنگی و کاهشی در اموال و جان ها و محصولات می آزماییم و بشارت ده شکیبایان را» .
«آیا پنداشته اید که به حال خود رها می شوید و خدا کسانی را که از میان شما جهاد کرده و غیر از خدا و فرستاده او و مؤمنان ، محرم اسراری نگرفته اند ، معلوم نمی دارد ؟ و خدا به آنچه انجام می دهید، آگاه است» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بلا هر روز می گوید : به کجا روم ؟ و خدای عز و جل می فرماید : «به سوی دوستانم و اهل طاعتم ، تا به واسطه تو، احوال آنان را بیازمایم ، و شکیبایی شان را امتحان نمایم ، و به وسیله تو، گناهانشان را پاک کنم و درجاتشان را بالا ببرم» . آسایش نیز هر روز می گوید : به کجا روم ؟ و خدای عز و جل می فرماید : «به نزد دشمنانم و اهل معصیتم، تا به واسطه تو بر سرکشی آنان بیفزایم ، و گناهانشان را دوچندان سازم ، و شتابکار [و کم شکیب] شان گردانم ، و غفلتشان را افزون نمایم» .
امام علی علیه السلام در یکی از خطبه هایش :روزی ها را کم و زیاد، مقدّر فرمود ، و آنها را به تنگی و فراخی، قسمت نمود و در این قسمت، به عدالت رفتار کرد تا هر که را خواست، به این گشایش و تنگنای روزی گرفتار آورد و بدین وسیله سپاس گزاری و ناشکیبی دارا و نادارِ آنها را بیازماید .
امام صادق علیه السلام :بدان که مردمان در دنیا آزمایش و امتحان می شوند ؛ یا به نعمت ها آزموده می شوند تا [میزان] سپاس گزاری آنها، خود را نشان دهد ، و یا به سختی آزموده می شوند تا شکیبایی شان، خود را نمایان سازد .
امام صادق علیه السلام :کسی که برای هر بلایی، شکیبایی ای و برای هر نعمتی، شکری و برای هر سختی ای، آسانی آماده نسازد ، او انسان ناتوانی است . در هر بلا یا مصیبتی که به فرزندت یا مالت می رسد، خویشتن را به شکیبایی وا دار ؛ زیرا خداوند، آنچه را به عاریت داده، می ستاند و بخشش خود را پس می گیرد تا بدین وسیله شکیبایی و شکرگزار بودن تو را بیازماید .
.
ص: 28
بحار الأنوار عن عبد اللّه بن جعفر الحمیری :کُنتُ عِندَ مَولایَ أبِی مُحَمَّدٍ الحَسَنِ بنِ عَلِیٍّ العَسکَرِیِّ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ ، إذ وَرَدَت إلَیهِ رُقعَهٌ مِنَ الحَبسِ مِن بَعضِ مَوالیهِ ، یَذکُرُ فیها ثِقَل الحَدیدِ وسوءَ الحالِ وتَحامُلَ السُّلطانِ . وکَتَبَ إلَیهِ : یا عَبدَ اللّهِ ، إنَّ اللّهَ عز و جل یَمتَحِنُ عِبادَهُ لِیَختَبِرَ صَبرَهُم ، فُیُثیبَهُم عَلی ذلِکَ ثَوابَ الصّالِحینَ ، فَعَلَیکَ بِالصَّبرِ . (1)
راجع : ص 54 ( البلاء / الفصل الثالث / مجاهده الأعداء ) .
2 / 6ظُهورُ الطَّیِّبِ وَالخَبیثِالکتاب«مَّا کَانَ اللَّهُ لِیَذَرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی مَآ أَنتُمْ عَلَیْهِ حَتَّی یَمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیُطْلِعَکُمْ عَلَی الْغَیْبِ وَلَکِنَّ اللَّهَ یَجْتَبِی مِن رُّسُلِهِ مَن یَشَاءُ فَامِنُواْ بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ وَإِن تُؤْمِنُواْ وَتَتَّقُواْ فَلَکُمْ أَجْرٌ عَظِیمٌ» . (2)
«لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَیَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلَی بَعْضٍ فَیَرْکُمَهُ جَمِیعًا فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ أُوْلَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ» . (3)
.
1- .بحار الأنوار : ج 102 ص 238 ح 5 نقلاً عن کتاب العتیق الغروی .
2- .آل عمران : 179 .
3- .الأنفال : 37 .
ص: 29
2 / 6 نمایان شدن پاک و ناپاک
بحار الأنوار به نقل از عبد اللّه بن جعفر حِمْیری :در خدمت مولایم امام حسن عسکری علیه السلام بودم که نامه ای از یکی از دوستدارانش در زندان رسید و در آن نامه، از سنگینیِ کند و زنجیر و پریشانی اش و ستم حکومت، یاد کرده بود . امام علیه السلام به او نوشت : «ای بنده خدا ! خداوند عز و جل بندگانش را امتحان می کند تا شکیبایی آنها را بیازماید و برای آن، پاداش نیکان را عطایشان می نماید . پس شکیبا باش» .
ر . ک : ص 55 (آزمایش الهی / فصل سوم / جهاد با دشمنان) .
2 / 6نمایان شدن پاک و ناپاکقرآن«خدا بر آن نیست که مؤمنان را به این [حالی] که شما بر آن هستید ، وا گذارد ، تا آن که پلید را از پاک جدا کند ، و خدا بر آن نیست که شما را از غیب، آگاه گرداند ؛ ولی خدا از میان فرستادگانش، هر که را بخواهد، بر می گزیند . پس به خدا و پیامبرانش ایمان بیاورید ، و اگر بگروید و پرهیزگاری کنید ، برای شما مزدی بزرگ خواهد بود» .
«تا خدا ناپاک را از پاک جدا کند و تا پاک ها را روی یکدیگر نهد و همه را متراکم کند ، آن گاه در دوزخ قرار دهد . اینان، همان زیانکاران اند» .
.
ص: 30
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ لَیُجَرِّبُ أحَدَکُم بِالبَلاءِ وهُوَ أعلَمُ بِهِ کَما یُجَرِّبُ أحَدُکُم ذَهَبَهُ بِالنّارِ ؛ فَمِنهُم مَن یَخرُجُ کَالذَّهَبِ الإِبریزِ (1) ، فَذلِکَ الَّذی نَجّاهُ اللّهُ تَعالی مِنَ السَّیِّئاتِ ، ومِنهُم مَن یَخرُجُ کَالذَّهَبِ دونَ ذلِکَ ، فَذلِکَ الَّذی یَشُکُّ بَعضَ الشَّکِّ ، ومِنهُم مَن یَخرُجُ کَالذَّهَبِ الأَسوَدِ ، فَذلِکَ الَّذی قَدِ افتَتَنَ . (2)
الإمام علیّ علیه السلام :یُمتَحَنُ المُؤمِنُ بِالبَلاءِ کَما یُمتَحَنُ بِالنّارِ الخِلاصُ (3) . (4)
عنه علیه السلام :لا تَفرَح بِالغَناءِ وَالرَّخاءِ ، ولا تَغتَمَّ بِالفَقرِ وَالبَلاءِ ؛ فَإِنَّ الذَّهَبَ یُجَرَّبُ بِالنّارِ ، وَالمُؤمِنُ یُجَرَّبُ بِالبَلاءِ . (5)
الإمام الحسن علیه السلام :إنَّ اللّهَ تَعالی بِمَنِّهِ ورَحمَتِهِ لَمّا فَرَضَ عَلَیکُمُ الفَرائِضَ ، لَم یَفرِض ذلِکَ عَلَیکُم لِحاجَهٍ مِنهُ إلَیهِ ، بَل رَحمَهً مِنهُ إلَیکُم لا إلهَ إلّا هُوَ ؛ لِیَمیزَ الخَبیثَ مِنَ الطَّیِّبِ ، ولِیَبتَلِیَ ما فی صُدورِکُم ، ولِیُمَحِّصَ ما فی قُلوبِکُم ، ولِتَتَسابَقوا إلی رَحمَتِهِ ، ولِتَتَفاضَلَ مَنازِلُکُم فی جَنَّتِهِ . (6)
.
1- .الإبریز : الذَهَبُ الخالِصُ من الکُدورات (مجمع البحرین : ج 1 ص 140 «برز») .
2- .المستدرک علی الصحیحین : ج 4 ص 350 ح 7878 ، المعجم الکبیر : ج 8 ص 166 ح 7698 ، لسان العرب : ج 5 ص 311 کلّها عن أبی أمامه ، تفسیر الآلوسی : ج 2 ص 104 ولیس فیه «فمنهم من یخرج ... بعض الشکّ» ، کنز العمّال : ج 3 ص 335 ح 6819 .
3- .الخِلاصُ : ما أخلَصَتهُ النار من الذهب وغیره (النهایه : ج 2 ص 62 «خلص») .
4- .غرر الحکم : ج 6 ص 476 ح 11023 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 550 ح 10151 .
5- .غرر الحکم : ج 6 ص 328 ح 10394 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 520 ح 9437 .
6- .علل الشرائع : ص 249 ح 6 ، الأمالی للطوسی : ص 655 ح 1355 کلاهما عن إسحاق بن إسماعیل النیشابوری ، تحف العقول : ص 485 ، بحار الأنوار : ج 5 ص 315 ح 10 .
ص: 31
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند، هر یک از شما را ، با آن که کاملاً می شناسد ، در بوته بلا می نهد، همان گونه که هر یک از شما طلایش را در بوته آزمایش می نهد . پس یکی از ایشان، همچون زرِ ناب [از این بوته بلا ]بیرون می آید . این، همان کسی است که خداوند متعال، او را از گناهان و بدی ها رهانیده است . برخی شان همچون طلای کم عیارتر بیرون می آید . او همان کسی است که اندکی شک می کند ، و برخی شان همچون طلای سیاه بیرون می آید . او همان کسی است که به فتنه گرفتار می آید .
امام علی علیه السلام :مؤمن با بلا آزمایش می شود، همچنان که برای خالص گردانیدن چیزی، از آتش استفاده می شود .
امام علی علیه السلام :به توانگری و آسایش، شاد مشو و از تنگ دستی و بلا غم به خود راه مده ؛ زیرا طلا با آتش، خالص می شود و مؤمن با بلا .
امام حسن علیه السلام :خداوند بنده نواز و مهربان، چون فرایض را بر شما واجب گردانید، این کار را نه از آن رو کرد که به شما احتیاجی دارد؛ بلکه رحمتی است از جانب خدای یکتا تا ناپاک را از پاک، متمایز سازد ، و آنچه را در سینه های شماست، بیازماید ، و دل هایتان را پاک گرداند ، و به سوی رحمت او از یکدیگر پیشی بگیرید ، و جایگاه هایتان در بهشت او، بر یکدیگر برتری یابد .
.
ص: 32
2 / 7ظُهورُ السَّرائِرِالکتاب«وَلِیَبْتَلِیَ اللَّهُ مَا فِی صُدُورِکُمْ وَلِیُمَحِّصَ مَا فِی قُلُوبِکُمْ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ» . (1)
«وَلَا تَکُونُواْ کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَهَا مِن بَعْدِ قُوَّهٍ أَنکَاثًا تَتَّخِذُونَ أَیْمَانَکُمْ دَخَلَاً بَیْنَکُمْ أَن تَکُونَ أُمَّهٌ هِیَ أَرْبَی مِنْ أُمَّهٍ إِنَّمَا یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ وَ لَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَهِ مَا کُنتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ» . (2)
الحدیثالإمام علیّ علیه السلام :فی تَقَلُّبِ الأَحوالِ عُلِمَ جَواهِرُ الرِّجالِ ، وَالأَیّامُ تُوَضِّحُ لَکَ السَّرائِرَ الکامِنَهَ . (3)
.
1- .آل عمران : 154 .
2- .النحل : 92 .
3- .الکافی : ج 8 ص 23 ح 4 عن جابر بن یزید عن الامام الباقر علیه السلام ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 388 فیه «تهتک» بدل «توضیح» ، نهج البلاغه : الحکمه 217 لیس فیه ذیله من «والأیّام» ، تحف العقول : ص 97 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 286 ؛ دستور معالم الحکم : ص 29 نحوه .
ص: 33
2 / 7 نمودار شدن درون ها
2 / 7نمودار شدن درون هاقرآن«تا آنچه را در سینه های شماست، بیازماید و تا آنچه را در قلب های شماست، پاک گرداند و خدا به راز سینه ها آگاه است» .
«و مانند آن زنی که رشته خود را پس از بافتن، پنبه می کرد ، نباشید که سوگندهای خود را میان خویش، وسیله [فریب و ]تقلّب سازید، [به خیال این] که گروهی از گروه دیگر افزون ترند . جز این نیست که خدا شما را بدین وسیله می آزماید و روز قیامت، آنچه را در آن اختلاف می کردید ، قطعا برای شما توضیح خواهد داد» .
حدیثامام علی علیه السلام :در دگرگونی های احوال [و فراز و نشیب های زندگی] است که گوهر مردان دانسته می شود ، و روزگار، درون های پوشیده را برای تو آشکار می سازد .
.
ص: 34
الفصل الثالث : الاُمور التی یبتلی بها الإنسان3 / 1أنواعُ النِّعَمِالکتاب«وَأَنزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتَابِ وَمُهَیْمِنًا عَلَیْهِ فَاحْکُم بَیْنَهُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَکَ مِنَ الْحَقِّ لِکُلٍّ جَعَلْنَا مِنکُمْ شِرْعَهً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّهً وَاحِدَهً وَلَکِن لِّیَبْلُوَکُمْ فِی مَا ءَاتَاکُمْ فَاسْتَبِقُواْ الْخَیْرَاتِ إِلَی اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعًا فَیُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ» . (1)
«وَهُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلَائِفَ الْأَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَکُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِّیَبْلُوَکُمْ فِی مَا ءَاتَاکُمْ إِنَّ رَبَّکَ سَرِیعُ الْعِقَابِ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَّحِیمٌ» . (2)
«فَإِذَا مَسَّ الْاءِنسَانَ ضُرٌّ دَعَانَا ثُمَّ إِذَا خَوَّلْنَاهُ نِعْمَهً مِّنَّا قَالَ إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَی عِلْمٍ بَلْ هِیَ فِتْنَهٌ وَ لَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ» . (3)
.
1- .المائده : 48 .
2- .الأنعام : 165 .
3- .الزمر : 49 .
ص: 35
فصل سوم : چیزهایی که انسان با آنها آزموده می شود
3 / 1 انواع نعمت ها
فصل سوم : چیزهایی که انسان با آنها آزموده می شود3 / 1انواع نعمت هاقرآن«و این کتاب را به حق به سوی تو فرو فرستادیم، در حالی که تصدیق کننده کتاب های پیشین و حاکم بر آنهاست . پس میان آنان بر وفق آنچه خدا فرو فرستاده است، حکم کن ، و از هواهایشان ، از حقّی که به سوی تو آمده، پیروی مکن . برای هر یک از شما [امّت ها] شریعت و راه روشنی قرار داده ایم ، و اگر خدا می خواست، شما را یک امّت قرار می داد ؛ ولی [خواست] تا شما را در آنچه به شما داده است، بیازماید . پس در کارهای نیک، بر یکدیگر سبقت بگیرید . بازگشت همه شما، به سوی خداست . آن گاه در باره آنچه در آن اختلاف می کردید، آگاهتان خواهد کرد» .
«و او کسی است که شما را جانشینانِ [در] زمین قرار داد ، و بعضی از شما را بر برخی دیگر به درجاتی، برتری داده است تا شما را در آنچه به شما داده است، بیازماید . آری ، پروردگار تو، زودکیفر است و او بس آمرزنده مهربان است» .
«و چون انسان را آسیبی رسد ، ما را فرا می خواند . سپس چون نعمتی از جانب خود به او عطا کنیم، می گوید : تنها آن را به دانش خود یافته ام . نه چنان است ؛ بلکه آن آزمایشی است؛ ولی بیشترشان نمی دانند» .
.
ص: 36
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :قالَ اللّهُ عز و جل : إنَّ مِن عِبادِیَ المُؤمِنینَ لَعِبادا لا یَصلُحُ لَهُم أمرُ دینِهِم إلّا بِالغِنی وَالسَّعَهِ وَالصِّحَّهِ فِی البَدَنِ ، فَأَبلوهُم بِالغِنی وَالسَّعَهِ وَالصِّحَّهِ فِی البَدَنِ ، فَیَصلُحُ لَهُم أمرُ دینِهِم . وقالَ : إنَّ مِن العِبادِ لَعِبادا لا یَصلُحُ لَهُم أمرُ دینِهِم إلّا بِالفاقَهِ وَالمَسکَنَهِ وَالسُّقمِ فی أبدانِهِم ، فَأَبلوهُم بِالفَقرِ وَالفاقَهِ وَالمَسکَنَهِ وَالسُّقمِ فی أبدانِهِم ، فَیَصلُحُ لَهُم أمرُ دینِهِم . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :لَأَنَا فی فِتنَهِ السَّرّاءِ (2) أخوَفُ عَلَیکُم مِن فِتنَهِ الضَّرّاءِ ، إنَّکُم قَدِ ابتُلیتُم بِفِتنَهِ الضَّرّاءِ فَصَبَرتُم ، وإنَّ الدُّنیا خَضِرَهٌ حُلوَهٌ ! (3)
الإمام علیّ علیه السلام :کَم مِن مُبتَلیً بِالنَّعماءِ . (4)
عنه علیه السلام :أیُّهَا النّاسُ ، لِیَرَکُمُ اللّهُ مِنَ النِّعمَهِ وَجِلینَ کَما یَراکُم مِنَ النَّقِمَهِ فَرِقینَ (5) ، إنَّهُ مَن وُسِّعَ عَلَیهِ فی ذاتِ یَدِهِ فَلَم یَرَ ذلِکَ استِدراجا ، فَقَد آمَنَ مَخوفا ، ومَن ضُیِّقَ عَلَیهِ فی ذاتِ یَدِهِ فَلَم یَرَ ذلِکَ اختِبارا ، فَقَد ضَیَّعَ مَأمولاً . (6)
.
1- .المؤمن : ص 24 عن الإمام الصادق علیه السلام ، التمحیص : ص 57 ح 115 عن أبی عبیده ، مشکاه الأنوار : ص 538 ح 1805 کلاهما عن الإمام الباقر علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله .
2- .السَرّاءُ : الخیر والفضل (المصباح المنیر : ص 274 «سرر») .
3- .مسند أبی یعلی : ج 1 ص 364 ح 776 ، حلیه الأولیاء : ج 1 ص 93 کلاهما عن مصعب بن سعد عن أبیه ، کنز العمّال : ج 3 ص 257 ح 6431 وراجع : المصنّف لابن أبی شیبه : ج 8 ص 618 عن معاذ من دون إسنادٍ إلی أحدٍ من أهل البیت علیهم السلام .
4- .غرر الحکم : ج 4 ص 551 ح 6951 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 380 ح 6446 .
5- .الفَرَقُ : الخَوفُ والفَزَعُ (النهایه : ج 3 ص 438 «فرق») .
6- .نهج البلاغه : الحکمه 358 ، بحار الأنوار : ج 5 ص 220 ح 18 .
ص: 37
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدای عز و جل فرمود : «در میان بندگان مؤمنم ، بندگانی هستند که کار دین آنها جز با توانگری و وفور نعمت و تن درستی سامان نمی گیرد . از این رو آنها را به توانگری و وفور نعمت و تن درستی می آزمایم [و این نعمت ها را در اختیارشان می نهم] . پس کار دینشان سامان می گیرد» . و فرمود : «بندگانی هم هستند که کار دینشان جز با فقر و ناداری و بیماری درست نمی شود . از این رو آنان را به فقر و ناداری و بیماری مبتلا می سازم. پس کار دینشان درست می شود» .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من از آزمایشِ با رفاه، بیشتر بر شما می ترسم تا آزمایش با سختی ها . شما به آزمایش سختی ها امتحان شدید و شکیبایی و تحمّل کردید ؛ امّا دنیا جذّاب و شیرین است !
امام علی علیه السلام :ای بسا کسانی که نعمت برایشان بلاست!
امام علی علیه السلام :ای مردم ! همان گونه که خداوند، شما را از سختی و عذاب، ترسان می بیند، باید از نعمت نیز هراسانتان ببیند ؛ [زیرا] هر که درِ نعمت ها به رویش گشوده شود و آن را مهلت دهیِ خداوند نبیند، خود را از واقعه ترسناکی ایمن پنداشته است ، و هر کس به تنگ دستی گرفتار آید و آن را آزمایش [الهی ]نبیند، آنچه را [از پاداش الهی ]بِدان امید است، از دست داده است .
.
ص: 38
3 / 2أنواعُ المَصائِبِالکتاب«وَلَنَبْلُوَنَّکُم بِشَیْ ءٍ مِّنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِّنَ الْأَمْوَالِ وَ الْأَنفُسِ وَ الثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ» . (1)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :یا أیُّهَا النّاسُ ، إنَّ هذِهِ الدُّنیا دارُ التِواءٍ لا دارُ استِواءٍ ، ودارُ تَرَحٍ (2) لا دارُ فَرَحٍ ، فَمَن عَرَفَها لَم یَفرَح لِرَخاءٍ ، ولَم یَحزَن لِشِدَّهٍ . ألا وإنَّ اللّهَ تَعالی خَلَقَ الدُّنیا دارَ بَلوی ، وَالآخِرَهَ دارَ عُقبی ، فَجَعَلَ بَلوَی الدُّنیا لِثَوابِ الآخِرَهِ ، وثَوابَ الآخِرَهِ مِن بَلوَی الدُّنیا عِوَضا ، فَیَأخُذُ ویَبتَلی لِیَجزِیَ ؛ فَاحذَروا حَلاوَهَ رَضاعِها لِمَرارَهِ فِطامِها ، وَاحذَروا لَذیذَ عاجِلِها لِکُربَهِ آجِلِها ، ولا تَسعَوا فی عِمرانِ دارٍ قَد قَضَی اللّهُ خَرابَها ، ولا تُواصِلوها وقَد أرادَ مِنکُم اجتِنابَها ؛ فَتَکونوا لِسُخطِهِ مُتَعَرِّضینَ ، ولِعُقوبَتِهِ مُستَحِقّینَ . (3)
الغیبه للنعمانی عن أبی بصیر عن الإمام الصادق علیه السلام :لا بُدَّ أن یَکونَ قُدّامَ القائِمِ سَنَهٌ یَجوعُ فیهَا النّاسُ ، ویُصیبُهُم خَوفٌ شَدیدٌ مِنَ القَتلِ ونَقصٍ مِنَ الأَموالِ وَالأَنفُسِ وَالثَّمَراتِ ، فَإِنَّ ذلِکَ فی کِتابِ اللّهِ لَبَیِّنٌ . ثُمَّ تَلا هذِهِ الآیَهَ : «وَلَنَبْلُوَنَّکُم بِشَیْ ءٍ مِّنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِّنَ الْأَمْوَالِ وَ الْأَنفُسِ وَ الثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ» . (4)
.
1- .البقره : 155 .
2- .التَرَحُ : ضِدُّ الفَرَحِ ، وهو الهَلاکُ والانقطاع أیضا (النهایه : ج 1 ص 186 «ترح») .
3- .کنز العمّال : ج 3 ص 211 ح 6203 نقلاً عن الدیلمی عن ابن عمر ، وراجع : کمال الدین : ص 74 والأمالی للصدوق : ص 309 والمناقب لابن شهرآشوب : ج 1 ص 267 وأعلام الدین : ص 343 وروضه الواعظین : ص 486 .
4- .الغیبه للنعمانی : ص 251 ح 6 ، بحار الأنوار : ج 52 ص 229 ح 93 .
ص: 39
3 / 2 انواع مصیبت ها
3 / 2انواع مصیبت هاقرآن«و ما قطعا شما را با چیزی از ترس و گرسنگی و کاهشی در دارایی ها و جان ها و محصولات می آزماییم و شکیبایان را بشارت ده» .
حدیثپیامبر خدا علیه السلام :ای مردم ! این دنیا سرای ناهمواری [و فراز و نشیب و پیچ و خم ]است ، نه سرای همواری، و سرای غم است، نه سرای شادی . پس هر که آن را شناخت، با آسایشی شاد نمی شود و با سختی و رنجی، اندوهگین نمی گردد . هان ! خداوند متعال، دنیا را سرای آزمایش آفرید ، و آخرت را سرای جزا . پس ، آزمایش دنیا را برای پاداش آخرت قرار داد ، و پاداش آخرت را عوضی برای آزمایش دنیا . بنا بر این ، می گیرد و می آزماید تا پاداش دهد . پس ، از شیرینی شیر دادنش به خاطر تلخی از شیر گرفتنش بپرهیزید ، و از لذّت زودگذر آن به خاطر غم و رنج آینده اش دوری کنید ، و در آباد کردن سرایی که خداوند به خرابی آن حکم داده است ، نکوشید ، و به سرایی که خدا از شما خواسته است از آن دوری کنید ، نچسبید که در نتیجه ، در معرض خشم او قرار گیرید ، و سزامند کیفرش گردید .
الغیبه، نعمانی به نقل از ابو بصیر :امام صادق علیه السلام فرمود: «پیش از ظهور قائم، حتما خشک سالی خواهد شد که مردم در آن گرسنه می مانند ، و وحشت از کشتار و کاهش در اموال و جان ها و محصولات، وجودشان را فرا می گیرد . این در کتاب خداوند به روشنی آمده است» . ایشان سپس این آیه را تلاوت نمود : «و قطعا شما را به چیزی از ترس و گرسنگی و کاهشی در اموال و جان ها و محصولات می آزماییم و شکیبایان را بشارت ده» .
.
ص: 40
لقمان علیه السلام :یا بُنَیَّ ، إنَّ الذَّهَبَ یُجَرَّبُ بِالنّارِ ، وَالعَبدَ الصّالِحَ یُجَرَّبُ بِالبَلاءِ ، وإذا أحَبَّ اللّهُ قَوما ابتَلاهُم ، فَمَن رَضِیَ فَلَهُ الرِّضا ، ومَن سَخِطَ فَلَهُ السُّخطُ . (1)
3 / 3أنواعُ الشُّرورِ وَالخَیراتِالکتاب«کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَهُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوکُم بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَهً وَ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ» . (2)
«وَ قَطَّعْنَاهُمْ فِی الأَْرْضِ أُمَمًا مِّنْهُمُ الصَّالِحُونَ وَ مِنْهُمْ دُونَ ذَلِکَ وَ بَلَوْنَاهُم بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّیِّئاتِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ» . (3)
« فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَکِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلَکِنَّ اللَّهَ رَمَی وَلِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلآَءً حَسَنًا إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ » . (4)
الحدیثالإمام الصادق علیه السلام :مَرِضَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام ، فَعادَهُ قَومٌ فَقالوا لَهُ : کَیفَ أصبَحتَ یا أمیرَ المُؤمِنینَ ؟ فَقالَ : أصبَحتُ بِشَرٍّ . فَقالوا لَهُ : سُبحانَ اللّهِ! هذا کَلامُ مِثلِکَ ؟ فَقالَ : یَقولُ اللّهُ تَعالی : «وَ نَبْلُوکُم بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَهً وَ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ » ؛ فَالخَیرُ الصِّحَّهُ وَالغِنی ، وَالشَّرُّ المَرَضُ وَالفَقرُ ؛ ابتِلاءً وَاختِبارا (5) . (6)
.
1- .المحجّه البیضاء : ج 7 ص 234 ، مشکاه الأنوار : ص 517 ح 1739 ، روضه الواعظین : ص 463 کلاهما عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله وفیهما «إنّ أعظم الجزاء مع أعظم البلاء» بدل «یا بنی ... یُجرّب بالبلاء» ، غرر الحکم : ج 6 ص 328 ح 10394 نحوه ولیس فیه ذیله من «وإذا أحبّ» ؛ سنن الترمذی : ج 4 ص 601 ح 2396 ، سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1338 ح 4031 کلاهما عن أنس بن مالک عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله وفیهما «إنّ عظم الجزاء مع عظم البلاء» بدل «یا بنی ... یُجرّب بالبلاء» ، وراجع : الکافی : ج 2 ص 109 ح 2 .
2- .الأنبیاء : 35 .
3- .الأعراف : 168 .
4- .الأنفال : 17 .
5- .فی مجمع البیان : «فِتْنَهً» ؛ أی ابتلاءً واختبارا وشدّه تعبّدٍ .
6- .الدعوات : ص 168 ح 469 ، الجعفریات : ص 233 عن الإمام الصادق عن آبائه عن الإمام علیّ علیهم السلام ، مجمع البیان : ج 7 ص 74 نحوه ، بحار الأنوار : ج 82 ص 209 ح 25 وج 5 ص 213 .
ص: 41
3 / 3 انواع بدی ها و خوبی ها
لقمان علیه السلام :پسر عزیزم ! طلا با آتش، خالص می شود و بنده نیک با بلا . خداوند، هر گاه مردمی را دوست بدارد، آنها را به بلا دچار می سازد . پس هر که [به آن بلا و گرفتاری ها] خشنود بود، خدا هم از او خشنود خواهد بود ، و هر که ناخشنود بود، خدا هم از او ناخشنود خواهد بود .
3 / 3انواع بدی ها و خوبی هاقرآن«هر کسی مرگ را می چشد ، و ما شما را از راه آزمایش به بد و نیک می آزماییم و به سوی ما باز گردانیده می شوید» .
«و آنان را در زمین به صورت گروه هایی، پراکنده ساختیم . برخی از آنان درستکارند و برخی از آنان، جز این اند ، و آنها را به خوبی ها و بدی ها آزمودیم ، شاید که باز گردند» .
«شما آنها را نکشتید؛ بلکه خدا آنان را کشت ، و تو [ای پیامبر] تیر نینداختی؛ بلکه خدا بود که تیر انداخت و تا مؤمنان را بدین وسیله به آزمایشی نیکو بیازماید . قطعا خدا شنوا و داناست» .
حدیثامام صادق علیه السلام :امیر مؤمنان علیه السلام بیمار شد و عدّه ای به عیادتش رفتند و گفتند : در چه حالی، ای امیر مؤمنان ؟ فرمود : «بدم» . گفتند : سبحان اللّه ! این سخن شخصی چون شماست ؟ ! فرمود : «خداوند متعال می فرماید : «و ما شما را از راه آزمایش به بد و نیک می آزماییم» . نیک، تن درستی و توانگری است ، و بد، بیماری و ناداری است ، و اینها برای آزمایش و امتحان اند» .
.
ص: 42
عنه علیه السلام :کانَ عَمُّنَا العَبّاسُ نافِذَ البَصیرَهِ ، صَلبَ الإِیمانِ ، جاهَدَ مَعَ أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام ، وأَبلی بَلاءً حَسَنا ، ومَضی شَهیدا . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :... ولکِنَّ اللّهَ عز و جل یَختَبِرُ عَبیدَهُ بِأَنواعِ الشَّدائِدِ ، ویَتَعَبَّدُهُم بِأَلوانِ المَجاهِدِ ، ویَبتَلیهِم بِضُروبِ المَکارِهِ ؛ إخراجا لِلتَّکَبُّرِ مِن قُلوبِهِم ، وإسکانا لِلتَّذَلُّلِ فی أنفُسِهِم ، ولِیَجعَلَ ذلِکَ أبوابا فُتُحا إلی فَضلِهِ ، وأَسبابا ذُلُلاً لِعَفوِهِ وفِتنَتِهِ ، کَما قالَ : «الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَن یُتْرَکُواْ أَن یَقُولُواْ ءَامَنَّا وَ هُمْ لَا یُفْتَنُونَ * وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُواْ وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِینَ» (2) . (3)
3 / 4کُلُّ قَبضٍ وبَسطٍالکتاب«فَأَمَّا الْاءِنسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَنِ * وَ أَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَهَانَنِ» . (4)
.
1- .سرّ السلسله العلویّه : ص 89 ، عمده الطالب : ص 356 کلاهما عن المفضّل بن عمر .
2- .العنکبوت : 1 3 .
3- .الکافی : ج 4 ص 200 ح 2 ، نهج البلاغه : الخطبه 192 ولیس فیه ذیله من «وفتنته» ، التمحیص : ص 5 ولیس فیه ذیله من «وأسبابا» ، بحار الأنوار : ج 6 ص 114 ح 11 .
4- .الفجر : 15 و 16 .
ص: 43
3 / 4 هر تنگنا و گشایشی
اشاره
امام صادق علیه السلام :عمویمان عبّاس، بصیرتی عمیق و ایمانی استوار داشت ، و در کنار ابا عبد اللّه علیه السلام جهاد کرد و مردانه جنگید و شهید شد .
امام علی علیه السلام :امّا خداوند عز و جل بندگانش را به انواع سختی ها می آزماید ، و با رنج و مشقّت های گوناگون به بندگی می خواند ، و به ناملایمات مختلف مبتلایشان می کند تا تکبّر را از دل هایشان بیرون سازد ، و فروتنی را در جان هایشان بنشاند ، و تا اینها را درهایی گشوده به سوی فضلش و راه هایی هموار برای عفو و آزمایشش قرار دهد ، چنان که فرموده است : «الف ، لام ، میم . آیا مردم پنداشته اند که تا گفتند: ایمان آوردیم ، رها می شوند و آزمایش نمی گردند ؟ به یقین، ما کسانی را که پیش از آنان بودند، آزمودیم تا خدا آنان را که راست گفتند، معلوم دارد و دروغگویان [مدّعی ایمان] را نیز معلوم دارد» .
3 / 4هر تنگنا و گشایشیقرآن«امّا انسان ، هنگامی که پروردگارش او را می آزماید و گرامی اش می دارد و به او نعمت فراوان می دهد، می گوید : پروردگارم، مرا گرامی داشته است . و امّا چون وی را می آزماید و روزی اش را بر او تنگ می گرداند، می گوید : پروردگارم، مرا خوار داشته است» .
.
ص: 44
الحدیثمجمع البیان عن السکونی عن الإمام الصادق عن آبائه عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله فی قَولِهِ تَعالی : «أَیَحْسَبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُم بِهِ مِن مَّالٍ وَ بَنِینَ * نُسَارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْرَاتِ بَل لَا یَشْعُرُونَ» (1) :إنَّ اللّهَ تَعالی یَقولُ : یَحزَنُ عَبدِی المُؤمِنُ إذا أقتَرتُ (2) عَلَیهِ شَیئا مِنَ الدُّنیا ، وذلِکَ أقرَبُ لَهُ مِنّی ، ویَفرَحُ إذا بَسَطتُ لَهُ الدُّنیا ، وذلِکَ أبعَدُ لَهُ مِنّی . ثُمَّ تَلا هذِهِ الآیَهَ إلی قَولِهِ : «بَل لَا یَشْعُرُونَ» ، ثُمَّ قالَ : إنَّ ذلِکَ فِتنَهٌ لَهُم . (3)
الإمام علیّ علیه السلام :مَن ضُیِّقَ عَلَیهِ فی ذاتِ یَدِهِ فَلَم یَرَ ذلِکَ اختِبارا ، فَقَد ضَیَّعَ مَأمولاً . (4)
تفسیر القمّی فی قَولِهِ تَعالی : «وَلَا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاهِ وَالْعَشِیِّ» (5) :کانَ سَبَبُ نُزولِها أنَّهُ کانَ بِالمَدینَهِ قَومٌ فُقَراءُ مُؤمِنونَ یُسَمَّونَ أصحابَ الصُّفَّهِ (6) ، وکانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أمَرَهُم أن یَکونوا فِی الصُّفَّهِ یَأوونَ إلَیها ، وکانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَتَعاهَدُهُم بِنَفسِهِ ، ورُبَّما حَمَلَ إلَیهِم ما یَأکُلونَ ، وکانوا یَختَلِفونَ إلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَیُقَرِّبُهُم ویَقعُدُ مَعَهُم ویُؤنِسُهُم ، وکانَ إذا جاءَ الأَغنِیاءُ وَالمُترَفونَ مِن أصحابِهِ أنکَروا عَلَیهِ ذلِکَ ، ویَقولونَ لَهُ : اُطرُدهُم عَنکَ ! فَجاءَ یَوما رَجُلٌ مِنَ الأَنصارِ إلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وعِندَهُ رَجُلٌ مِن أصحابِ الصُّفَّهِ قَد لَزِقَ بِرَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، ورَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یُحَدِّثُهُ ، فَقَعَدَ الأَنصارِیُّ بِالبُعدِ مِنهُما ، فَقالَ لَهُ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : تَقَدَّم ، فَلَم یَفعَل ! فَقالَ لَهُ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : لَعَلَّکَ خِفتَ أن یَلزَقَ فَقرُهُ بِکَ ؟ فَقالَ الأَنصارِیُّ : اُطرُد هؤُلاءِ عَنکَ ! فَأَنزَلَ اللّهُ : «وَلَا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم...» الآیَهَ ، ثُمَّ قالَ : «وَکَذَلِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُم بِبَعْضٍ» ؛ أیِ اختَبَرنَا الأَغنِیاءَ بِالغَناءِ لِنَنظُرَ کَیفَ مُواساتُهُم لِلفُقَراءِ ، وکَیفَ یُخرِجونَ ما فَرَضَ اللّهُ عَلَیهِم فی أموالِهِم ، فَاختَبَرنَا الفُقَراءَ لِنَنظُرَ کَیفَ صَبرُهُم عَلَی الفَقرِ وعَمّا فی أیدِی الأَغنِیاءِ ، «وَلْیَقُولُواْ» أیِ الفُقَراءُ «أ هَؤُلَاءِ» الأَغنِیاءُ «مَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِم مِّن بَیْنِنَا أَلَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاکِرِینَ» (7) . (8)
.
1- .المؤمنون : 55 و 56 .
2- .قَتَرَ علی عیالِه : ضَیَّقَ فی النفقه (المصباح المنیر : ص 490 «قتر») .
3- .مجمع البیان : ج 7 ص 175 ، الکافی : ج 2 ص 141 ، تحف العقول : 513 ولیس فیهما ذیله من «ثمّ تلا ...» ، بحار الأنوار : ج 72 ص57 .
4- .نهج البلاغه : الحکمه 358 ، تحف العقول : ص 206 ، التمحیص : ص 48 ح 75 فیهما «فلم یظن أنّ ذلک حسنُ نظرٍ من اللّه » بدل «فلم یَر ذلک اختبارا» ، بحار الأنوار : ج 5 ص 220 ح 18 .
5- .الأنعام: 52.
6- .أهل الصُفَّه : هم فقراء المهاجرین ، ومن لم یکن له منهم منزل یسکنه ، فکانوا یأوون إلی موضعٍ مظلّل فی مسجد المدینه یسکنونه وکان یسمّی الصُّفَّه (النهایه : ج 3 ص 37 «صفف») .
7- .الأنعام: 53.
8- .تفسیر القمّی : ج 1 ص 202 ، بحار الأنوار : ج 17 ص 81 ح 3 .
ص: 45
حدیثمجمع البیان به نقل از سَکونی، از امام صادق، از پدرانش علیهم السلام در باره سخن خدای متعال : «آیا می پندارند که با آنچه از مال و پسران که بدیشان مدد می دهیم ، می خواهیم به سویشان در خیرات ، شتاب ورزیم ؟ [نه؛] بلکه نمی فهمند» :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «خدای متعال می فرماید : اگر بر بنده مؤمنم چیزی از دنیا را تنگ گیرم، اندوهگین می شود، حال آن که این سختگیری، او را به من نزدیک تر می سازد ، و اگر دنیا را برایش گشایش دهم، شاد می شود، در صورتی که این گشایش، او را از من دورتر می کند» . ایشان سپس این آیه را تا «بلکه نمی فهمند» تلاوت نمود و فرمود : «[هر دوی ]اینها آزمایشی برای آنان است» .
امام علی علیه السلام :کسی که به تنگ دستی دچار آید و آن را آزمایشی [الهی] نبیند ، پاداشی را که در انتظارش است، از دست داده است .
تفسیر القمّی در باره سخن خدای متعال : «و کسانی را که بام و شام، پروردگارشان را می خوانند، از خود مران» :علّت نزول این آیه، آن بود که گروهی تهی دست و مؤمن به نام «اصحاب صُفّه»، در مدینه به سر می بردند . اینان به دستور پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در صُفّه[ی مسجد] زندگی می کردند و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شخصا به آنها رسیدگی می کرد و گاه خودش برایشان غذا می برد . این افراد نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله رفت و آمد می کردند و ایشان، آنان را مقرّب می داشت و در کنارشان می نشست و با آنها خوش و بش می کرد ، و چون یاران ثروتمند و مرفّه او می آمدند، بر این کار پیامبر صلی الله علیه و آله خرده می گرفتند و می گفتند : اینها را از خودت دور کن . روزی مردی از همین صفّه نشینان نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بود و خودش را به ایشان چسبانده بود و پیامبر صلی الله علیه و آله با او سخن می گفت که مردی از انصار آمد و دورتر از آن دو نشست . پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود : «جلوتر بیا !»؛ امّا او نیامد . پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود : «شاید ترسیدی که فقر این، به تو بچسبد ؟». مرد انصاری گفت : اینها را از خودت دور کن . در این هنگام، خداوند، این آیه را فرو فرستاد : «و کسانی را که هر بام و شام، پروردگارشان را می خوانند، از خود مران» تا آخر آیه . سپس فرمود : «و این گونه ما برخی از ایشان را به برخی دیگر آزمودیم» ، یعنی: توانگران را با توانگری می آزماییم تا بنگریم که کمک و همدردی آنان با تهی دستان چگونه است و چگونه آنچه را خداوند در دارایی هایشان برایشان واجب ساخته است، می پردازند ، و تهی دستان را هم می آزماییم تا ببینیم شکیبایی و تحمّلشان در برابر تهی دستی و در برابر ثروت توانگران، چه اندازه است «و تا بگویند» یعنی تهی دستان بگویند که: «آیا اینان اند» یعنی توانگران اند «که از میان ما ، خدا بر ایشان منّت نهاده است ؟ آیا خدا به سپاس گزاران، داناتر نیست ؟» .
.
ص: 46
الإمام الکاظم علیه السلام :إنَّ اللّهَ عز و جل یَقولُ : إنّی لَم اُغنِ الغَنِیَّ لِکَرامَهٍ بِهِ عَلَیَّ ، ولَم اُفقِرِ الفَقیرَ لِهَوانٍ بِهِ عَلَیَّ ، وهُوَ مِمَّا ابتَلَیتُ بِهِ الأَغنِیاءَ بِالفُقَراءِ ، ولَولَا الفُقَراءُ لَم یَستَوجِبِ الأَغنِیاءُ الجَنَّهَ . (1)
الإمام الصادق علیه السلام :إنَّهُ لَیسَ شَیءٌ فیهِ قَبضٌ أو بَسطٌ مِمّا أمَرَ اللّهُ بِهِ أو نَهی عَنهُ ، إلّا وفیهِ للّهِِ عز و جل ابتِلاءٌ وقَضاءٌ (2) . (3)
.
1- .الکافی : ج 2 ص 265 ح 20 ، التمحیص : ص 47 ح 69 کلاهما عن مبارک غلام شعیب ، تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 91 عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، مشکاه الأنوار : ص 501 ح 1678 کلّها نحوه ، بحارالانوار : ج 72 ص 26 ح 22 .
2- .الکافی : ج 1 ص 152 ح 2 ، التوحید : ص 354 ح 3 ، المحاسن : ج 1 ص 434 ح 1005 ، مشکاه الأنوار : ص 583 ح 1935 وفیه «لیس للعبد» بدل «لیس شیء فیه» وکلّها عن حمزه بن محمّد الطیّار ، بحار الأنوار : ج 5 ص 217 ح 6 .
3- .قال العلّامه الطباطبائی قدس سره : لمّا تحقّق أنّ کلّ تکلیف متعلّق بقبضٍ أو بسط ففیه إراده تکوینیّه وإراده تشریعیه ، والتشریع إنّما یتحقّق بالمصلحه فی الفعل أو الترک الاختیاری ، فلا یخلو التشریع عن ابتلاء وامتحان ؛ لیظهر بذلک مافی کمون العبد من الصلاح والفساد بالإطاعه والمعصیه ، والإراده التکوینیه لا یخلو من قضاء ، فما من تکلیف إلّا وفیه ابتلاء وقضاء (هامش الکافی: ج 1 ص 152) .
ص: 47
امام کاظم علیه السلام :خداوند عز و جل می فرماید : «من توانگر را به خاطر گرامیداشتش توانگر نساخته ام ، و تهی دست را به خاطر خار داشتنش تهی دست نگردانیده ام ؛ بلکه این [تفاوت]، برای آن است که توانگران را به وسیله تهی دستان بیازمایم ، و اگر تهی دستان نبودند، توانگران، سزاوار بهشت نمی شدند» .
امام صادق علیه السلام :در هیچ امر و نهی خداوند، سختگیری و گشایش نیست، مگر این که خداوند عز و جل را در آن، آزمایش و قضایی است . (1)
.
1- .چون ثابت شده که هر گونه تکلیفی که به گرفتاری یا گشایشی تعلّق بگیرد ، در آن، یک اراده تکوینی و یک اراده تشریعی است ، و تشریع هم با مصلحت در فعل یا ترک اختیاری فعل، تحقّق می یابد ، پس تشریع، متضمّن آزمایش و امتحان است تا از این طریق هر گونه صلاح و فسادی که در وجود بنده نهفته است ، خود را از طریق اطاعت و معصومیت ، نشان دهد . اراده تکوینی هم خالی از قضا[ی الهی ]نیست . بنا بر این ، هر تکلیفی، مایه آزمایش و مبتنی بر قضای الهی است (الکافی: ج 1 ص 152 یادداشت محقّق) .
ص: 48
عنه علیه السلام :ما مِن قَبضٍ ولا بَسطٍ إلّا وللّهِِ فیهِ مَشیئَهٌ وقَضاءٌ وَابتِلاءٌ . (1)
عنه علیه السلام :ما اُعطِیَ عَبدٌ مِنَ الدُّنیا إلَا اعتِبارا ، وما زُوِیَ عَنهُ إلَا اختِبارا . (2)
بیانلعلّ القبض والبسط فی الأرزاق بالتوسیع والتقتیر ، وفی النفوس بالسرور والحزن ، وفی الأبدان بالصحّه والألم ، وفی الأعمال بتوفیق الإقبال إلیه وعدمه ، وفی الأخلاق بالتحلیه وعدمها ، وفی الدعاء بالإجابه له وعدمها ، وفی الأحکام بالرخصه فی بعضها والنهی عن بعضها . (3)
3 / 5الأَموالُ وَالأَولادُ وَالأَنفُسُ وَالأَزواجُالکتاب«لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوَالِکُمْ وَأَنفُسِکُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ مِن قَبْلِکُمْ وَمِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُواْ أَذیً کَثِیرًا وَإِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ» . (4)
«وَ لَا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلَی مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِّنْهُمْ زَهْرَهَ الْحَیَاهِ الدُّنْیَا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقَی» . (5)
«إِنَّمَا أَمْوَالُکُمْ وَ أَوْلَادُکُمْ فِتْنَهٌ وَ اللَّهُ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ» . (6)
.
1- .الکافی : ج 1 ص 152 ح 1 ، التوحید : ص 354 ح 2 ، المحاسن : ج 1 ص 434 ح 1007 فیه «فضل» بدل «قضاء» وکلّها عن حمزه بن محمّد الطیّار ، بحار الأنوار : ج 5 ص 216 ح 5 .
2- .الکافی : ج 2 ص 261 ح 6 ، مشکاه الأنوار : ص 226 ح 629 ، بحار الأنوار : ج 72 ص 9 ح 8 .
3- .بحار الأنوار : ج 5 ص 217 .
4- .آل عمران : 186 .
5- .طه : 131 .
6- .التغابن : 15 .
ص: 49
توضیح
3 / 5 مال و جان و زن و فرزند
امام صادق علیه السلام :هیچ گرفتگی و گشایشی نیست، مگر این که طبق خواست خدا و با حُکم او و برای آزمایش است .
امام صادق علیه السلام :هیچ چیزی از دنیا به بنده ای داده نشد، مگر برای عبرت آموختن ، و هیچ چیزی از او گرفته نشد، مگر برای آزمودن .
توضیحشاید گرفتگی و گشایش ، در روزی، به رفاه و فقر باشد ، و در جان ها با شادی و اندوه ، و در بدن ها با سلامت و بیماری ، و در اعمال، با توفیق و عدم توفیقِ در انجام دادن آنها ، و در اخلاق، با آراستگی و ناآراستگی اخلاقی ، و در دعا با اجابت و عدم اجابت آن در احکام با اجازه یافتن در برخی از آنها و نهی شدن از برخی دیگر .
3 / 5مال و جان و زن و فرزندقرآن«قطعا در مال ها و جان هایتان آزموده خواهید شد ، و از کسانی که پیش از شما به آنان کتاب داده شده و [نیز] از کسانی که به شرک گراییده اند، آزار بسیاری خواهید شنید و اگر شکیبایی کنید و پرهیزگاری نمایید، این [ایستادگی] حاکی از عزم استوار در کارهاست» .
«و زنهار! دیدگان خود را به سوی آنچه اصنافی از ایشان را از آن برخوردار کردیم و زیور و زندگی دنیاست تا ایشان را با آن بیازماییم ، مدوز ، و [بدان که] روزیِ پروردگار تو، بهتر و پایدارتر است» .
«دارایی ها و فرزندان شما ، در حقیقت ، [وسیله] آزمایش اند ، و مزد بزرگ، نزد خداست» .
.
ص: 50
«وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا أَمْوَالُکُمْ وَأَوْلَادُکُمْ فِتْنَهٌ وَأَنَّ اللَّهَ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ» . (1)
الحدیثالإمام الصادق علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «وَ هُمْ لَا یُفْتَنُونَ » (2) :یُبتَلَونَ فی أنفُسِهِم وأَموالِهِم . (3)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ فی مالِ الرَّجُلِ فِتنَهً ، وفی زَوجَتِهِ فِتنَهً ، ووَلَدِهِ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :أولادُنا أکبادُنا ، صُغَراؤُهُم اُمَراؤُنا ، وکُبَراؤُهُم أعداؤُنا ، فَإِن عاشوا فَتَنونا ، وإن ماتوا أحزَنونا . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ لِکُلِّ اُمَّهٍ فِتنَهً ، وفِتنَهَ اُمَّتِی المالُ . (6)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ مالَ الدُّنیا کُلَّمَا ازدادَ کَثرَهً وعِظَما ، ازدادَ صاحِبُهُ بَلاءً . (7)
مسند الشامیین عن عبد اللّه بن حواله :کُنّا عِندَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، نَشکُو الفَقرَ وَالعُری وقِلَّهَ الشَّیءِ ، فَقالَ نَبِیُّ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أبشِروا ، فَوَاللّهِ لَأَنَا بِکَثرَهِ الشَّیءِ أخوَفُ مِنّی عَلَیکُم مِن قِلَّتِهِ . وَاللّهِ ! لایَزالُ هذَا الأَمرُ فیکُم حَتّی یَفتَحَ اللّهُ لَکُم أرضَ فارِسَ وَالرّومَ وأَرضَ حِمیَرَ ، وحَتّی تَکونوا أجنادا مُجَنَّدَهً ؛ جُندا بِالشّامِ ، وجُندا بِالعِراقِ ، وجُندا بِالیَمَنِ ، وحَتّی یُعطَی الرَّجُلُ المِئَهَ فَیَتَسَخَّطُها . (8)
.
1- .الأنفال : 28 .
2- .العنکبوت : 2 .
3- .مجمع البیان : ج 8 ص 427 ، التبیان فی تفسیر القرآن : ج 8 ص 186 عن مجاهد ، لسان العرب : ج 13 ص 320 کلاهما من دون إسنادٍ إلی أحد من أهل البیت علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 67 ص 42 ؛ تفسیر الطبری : ج 11 ص 128 عن مجاهد من دون إسنادٍ إلی أحد من أهل البیت علیهم السلام .
4- .المعجم الکبیر : ج 3 ص 169 ح 3024 عن حذیفه ، کنز العمّال : ج 16 ص 284 ح 44490 .
5- .جامع الأخبار : ص 283 ح 755 ، بحار الأنوار : ج 104 ص 97 ح 58 .
6- .سنن الترمذی : ج 4 ص 569 ح 2336 ، مسند ابن حنبل : ج 6 ص 152 ح 17478 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 4 ص 354 ح 7896 ، صحیح ابن حبّان : ج 8 ص 17 ح 3223 کلّها عن کعب بن عیاض ؛ روضه الواعظین : ص 471 .
7- .الأمالی للصدوق : ص 443 ح 591 ، بشاره المصطفی : ص 57 ، تأویل الآیات الظاهره : ج 2 ص 867 ح 5 کلّها عن أبی هریره ، بحار الأنوار : ج 38 ص 197 ح 5 .
8- .مسند الشامیّین : ج 3 ص 395 ح 2540 ، حلیه الأولیاء : ج 2 ص 3 الرقم 87 ، تاریخ دمشق : ج 1 ص 73 ، معجم البلدان : ج 3 ص 314 ، سبل الهدی والرشاد : ج 10 ص 74 ، کنز العمّال : ج 11 ص 371 ح 3178 .
ص: 51
«بدانید که دارایی ها و فرزندان شما ، در حقیقت ، [وسیله] آزمایش اند ، و مزد بزرگ، نزد خداست» .
حدیثامام صادق علیه السلام در باره سخن خداوند متعال : «و آزمایش نمی شوند» :در جان و مالشان آزمایش می شوند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دارایی مرد، مایه آزمایش [او] است و زن و فرزند او نیز وسیله آزمایش اند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فرزندان ما، جگرگوشه های ما هستند . خردسالانشان فرمان روا بر مایند و بزرگ ترهایشان دشمن ما . اگر زنده باشند، ما را دل بسته می کنند (/ رنج و عذاب می دهند) و اگر بمیرند، موجب غم و اندوه ما می شوند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر امّتی با چیزی آزمایش شده است و وسیله آزمایش امّت من، ثروت است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مال دنیا هر چه بیشتر و هنگفت تر شود، زحمت و گرفتاری صاحبش بیشتر می شود .
مسند الشامیّین به نقل از عبد اللّه بن حواله :نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بودیم که حاضران از فقر و برهنگی و ناداری، زبان به شِکوه گشودند . پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : «[به این وضعی که دارید،] خوش حال باشید ؛ زیرا به خدا سوگند که من برای شما از دارایی زیاد، بیشتر می ترسم تا از ناداری . به خدا سوگند که این فقر ، همچنان در میان شما خواهد بود تا آن گاه که خداوند، خاک ایران و روم و سرزمین حِمیَر را برایتان بگشاید ، و تا آن گاه که لشکر لشکر اعزام شوید ؛ لشکری به شام ، لشکری به عراق و لشکری به یمن ، و تا آن گاه که به یک نفر صد [دینار ]عطا شود؛ ولی او از آن ناراضی باشد .
.
ص: 52
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ إعطاءَ هذَا المَالِ فِتنَهٌ ، وإمساکَهُ فِتنَهٌ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام وَقَد عَزَّی الأَشعَثَ عَنِ ابنٍ لَهُ :یا أشعَثُ ، إن تَحزَن عَلَی ابنِکَ فَقَدِ استَحَقَّت مِنکَ ذلِکَ الرَّحِمُ ، وإن تَصبِر فَفِی اللّهِ مِن کُلِّ مُصیبَهٍ خَلَفٌ . یا أشعَثُ ، إن صَبَرتَ جَری عَلَیکَ القَدَرُ وأَنتَ مَأجورٌ ، وإن جَزِعتَ جَری عَلَیکَ القَدَرُ وأَنتَ مَأزورٌ . یا أشعَثُ ، ابنُکُ سَرَّکَ وهُوَ بَلاءٌ وفِتنَهٌ ، وحَزَنَکَ وهُوَ ثَوابٌ ورَحمَهٌ . (2)
عنه علیه السلام وسَمِعَ رَجُلاً یَقولُ : اللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِنَ الفِتنَهِ :أراکَ تَتَعَوَّذُ مِن مالِکَ ووَلَدِکَ ! یَقولُ اللّهُ تَعالی : «أَنَّمَا أَمْوَالُکُمْ وَأَوْلَادُکُمْ فِتْنَهٌ» ، ولکِن قُل : اللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِن مُضِلّاتِ الفِتَنِ . (3)
عنه علیه السلام :لا تَعتَبِرُوا الرِّضا وَالسُّخطَ بِالمالِ وَالوَلَدِ جَهلاً بِمَواقِعِ الفِتنَهِ وَالاِختِبارِ فی مَوضِعِ الغِنی وَالإِقتارِ (4) ، فَقَد قالَ سُبحانَهُ وتَعالی : «أَیَحْسَبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُم بِهِ مِن مَّالٍ وَ بَنِینَ * نُسَارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْرَاتِ بَل لَا یَشْعُرُونَ» (5) ، فَإِنَّ اللّهَ سُبحانَهُ یَختَبِرُ عِبادَهُ المُستَکبِرینَ فی أنفُسِهِم بِأَولِیائِهِ المُستَضعَفینَ فی أعیُنِهِم . (6)
.
1- .مسند الشهاب: ج2 ص114 ح999، شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید: ج7 ص21، مسند ابن حنبل: ج7 ص348 عن أمیر الکوفه من دون إسنادٍ إلی إحد من أهل البیت علیهم السلام ، مجمع الزوائد: ج3 ص241؛ غرر الحکم : ج2 ص489 ح3391 عن الإمام علیّ علیه السلام وفیه «قنیه» بدل «فتنه» فی الموضع الأوّل.
2- .نهج البلاغه : الحکمه 291 ، بحار الأنوار : ج 82 ص 134 ح 18 .
3- .الأمالی للطوسی : ص 580 ح 1201 ، أعلام الدین : ص 210 کلاهما عن عبد اللّه بن محمّد بن عبید عن الإمام الهادی عن آبائه علیهم السلام ، نهج البلاغه : الحکمه 93 نحوه ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 72 عن محمّد بن عجلان عن الإمام الهادی عن آبائه عن الإمام الصادق عنه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 93 ص 325 ح 7 ؛ مسند ابن حنبل : ج 10 ص 193 ح 26638 عن اُمّ سلمه عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله نحوه وفیه ذیله فقط ، کنز العمّال : ج 7 ص 141 ح 18409 .
4- .فی الطبعه المعتمده : «الاقتدار» ، والتصویب من شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 13 ص 151 .
5- .المؤمنون : 55 و 56 .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 192 ، بحار الأنوار : ج 14 ص 468 ح 37 .
ص: 53
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دادن این مال، فتنه است و ندادنش هم فتنه . (1)
امام علی علیه السلام در دلداری به اشعث در مرگ فرزندش :ای اشعث ! اگر برای پسرت اندوهگین باشی، این اقتضای پدری است ، و اگر شکیبایی کنی ، خداوند، هر مصیبتی را عوض می دهد . ای اشعث ! اگر شکیبایی ورزی ، تقدیر بر تو جاری گشته، در حالی که اجر بُرده ای ، و اگر ناشکیبی کنی، باز هم تقدیر بر تو جاری گشته، در حالی که گناه کرده ای . ای اشعث ! [آمدنِ] پسرت با آن که مایه بلا و گرفتاری است، تو را شاد کرد و [رفتنش] با آن که موجب پاداش و رحمت است، اندوهگینت ساخت .
امام علی علیه السلام وقتی شنید مردی می گوید : بار خدایا ! از فتنه به تو پناه می برم :می بینم که از مال و فرزندانت به خدا پناه می بری ! خداوند متعال می فرماید : «دارایی ها و فرزندان شما ، در حقیقت ، فتنه اند» ؛ بلکه بگو : خدایا! من از گم راهه های فتنه ها به تو پناه می برم .
امام علی علیه السلام :خشنودی و ناخشنودی [خدا] را به مال و فرزند ندانید که این ناشی از جهل به موارد آزمایش و امتحان به گاهِ توانگری و توانایی است . خداوندِ پاک و بلندمرتبه فرموده است : «آیا می پندارند که با مال و پسرانی که به آنان مدد می رسانیم ، در نیکویی به ایشان می شتابیم ؟ بلکه نمی فهمند» . خداوند پاک، بندگان خودبزرگ بینش را با دوستان خود که در نظر آنان ناتوان می آیند ، می آزماید .
.
1- .ظاهرا مراد، بیت المال است که دادن و ندادن آن به ناحق، مایه عذاب و گرفتاری و یا وسیله آزمایش الهی است. م .
ص: 54
الإمام الباقر علیه السلام :لَمّا نَزَلَت هذِهِ الآیَهُ : «مَن یَعْمَلْ سُوءًا یُجْزَ بِهِ» (1) ، قالَ بَعضُ أصحابِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله : ما أشَدَّها مِن آیَهٍ! فَقالَ لَهُم رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أما تُبتَلونَ فی أموالِکُم وأَنفُسِکُم وذَرارِیِّکُم ؟ قالوا : بَلی ، قالَ : هذا مِمّا یَکتُبُ اللّهُ لَکُم بِهِ الحَسَناتِ ویَمحو بِهِ السَّیِّئاتِ . (2)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ الوَلَدَ فِتنَهٌ . (3)
3 / 6مُجاهَدَهُ الأَعداءِالکتاب«وَلَقَدْ صَدَقَکُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُم بِإِذْنِهِ حَتَّی إِذَا فَشِلْتُمْ وَتَنَازَعْتُمْ فِی الْأَمْرِ وَعَصَیْتُم مِّن بَعْدِ مَا أَرَاکُم مَّا تُحِبُّونَ مِنکُم مَّن یُرِیدُ الدُّنْیَا وَمِنکُم مَّن یُرِیدُ الْاخِرَهَ ثُمَّ صَرَفَکُمْ عَنْهُمْ لِیَبْتَلِیَکُمْ وَلَقَدْ عَفَا عَنکُمْ وَاللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ» . (4)
.
1- .النساء : 123 .
2- .تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 277 ح 278 عن محمّد بن مسلم .
3- .المعجم الکبیر : ج 3 ص 42 ح 2626 ، التاریخ الکبیر : ج 3 ص 402 الرقم 1338 کلاهما عن عبد اللّه بن عمر ، کنز العمّال : ج 16 ص 289 ح 44519 ؛ الکافی : ج 6 ص 50 ح 9 عن ذریح عن الإمام الصادق علیه السلام ، المناقب لابن شهرآشوب : ج 3 ص 385 نحوه ، بحار الأنوار : ج 43 ص 284 ح 50 .
4- .آل عمران : 152 .
ص: 55